Διατροφή και αναιμία – Πλήρης οδηγός

Τι είναι η αναιμία;

Ως αναιμία χαρακτηρίζεται η κατάσταση εκείνη κατά την οποία η τιμή των ερυθρών αιμοσφαιρίων (και ίσως της αιμοσφαιρίνης) βρίσκονται κάτω από τα φυσιολογικά όρια για την ηλικία και το φύλο του ατόμου.¹

Η αιμοσφαιρίνη είναι μια πρωτεΐνη πλούσια σε σίδηρο, που δίνει στα ερυθροκύτταρα το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα τους και έχει ως βασικό ρόλο να μεταφέρει οξυγόνο για την παραγωγή ενέργειας από τους πνεύμονες στο υπόλοιπο σώμα.

Θα πρέπει να τονίσουμε εξαρχής ότι η αναιμία δεν είναι αυτοτελής νόσος αλλά αποτέλεσμα (ή σημείο) κάποιας νόσου. Συνεπώς, στόχος είναι όχι απλά να διορθώσουμε τις εργαστηριακές τιμές, αλλά να γίνει περαιτέρω διερεύνηση της αιτίας που την προκάλεσε.

Γιατί προκαλείται η αναιμία;

Υπάρχουν ποικίλοι τύποι αναιμίας με διαφορετικές αιτίες και συμπτώματα. Κύριοι μηχανισμοί πρόκλησης αναιμίας μπορεί να είναι:

Το σώμα δεν παράγει αρκετά και υγιή ερυθρά αιμοσφαίρια.

Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί σε διάφορες καταστάσεις μεταξύ των οποίων είναι:

• Σιδηροπενική αναιμία. Χαρακτηρίζεται έτσι καθώς οφείλεται στην έλλειψη σιδήρου. Ο σίδηρος είναι απαραίτητο συστατικό της αιμοσφαιρίνης, της κύριας πρωτεΐνης των ερυθροκυττάρων. Συνεπώς, η έλλειψη σιδήρου για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένα επίπεδα αιμοσφαιρίνης και εμφάνιση αναιμίας.

• Μεγαλοβλαστική αναιμία. Οφείλεται συνήθως στην ανεπάρκεια βιταμίνης Β12 ή/και φυλλικού οξέος, τα οποία είναι απαραίτητα για τον πολλαπλασιασμό των ερυθροκυττάρων.

  Η μεγαλοβλαστική αναιμία χαρακτηρίζεται από μειωμένο αριθμό ερυθρών αιμοσφαιρίων καθώς και από μεγαλύτερα σε μέγεθος από το φυσιολογικό ερυθρά αιμοσφαίρια, για αυτό συχνά χαρακτηρίζεται και μακροκυτταρική αναιμία.
  Oφείλεται συνήθως σε ανεπάρκεια δύο θρεπτικών συστατικών: βιταμίνη Β12 ή/και φυλλικού οξέος. Όταν αυτά βρίσκονται σε ανεπαρκείς συγκεντρώσεις, επηρεάζεται η παραγωγή των ερυθροκυττάρων. Αυτό οδηγεί σε κύτταρα που δεν διαιρούνται και δεν αναπαράγονται όπως πρέπει.

• Αναιμία χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας. Οφείλεται στη μειωμένη παραγωγή ερυθροποιητίνης από τους νεφρούς, που δίνει την «εντολή» στον μυελό να παράγει ερυθροκύτταρα.

Τα ερυθρά αιμοσφαίρια διασπώνται πολύ γρήγορα από το σώμα.

Αυτό παρατηρείται σε περιπτώσεις όπως στην αιμολυτική αναιμία, στις θαλασσαιμίες και στη δρεπανοκυτταρική αναιμία.

Αυξημένη απώλεια αίματος.

Η απώλεια αίματος μπορεί να προκληθεί από οξεία αιμορραγία, διεγχειρητικά, από τραυματισμό, από χρόνια και μεγάλη έμμηνο ρύση στις γυναίκες, χρόνια απώλεια αίματος από το γαστρεντερικό ή το ουροποιητικό.

Ποια είναι τα συμπτώματα της αναιμίας;

Τα συμπτώματα που συνοδεύουν τους διάφορους τύπους αναιμίας ποικίλλουν ανάλογα με την αιτία, αλλά και τη σοβαρότητα της νόσου.

Μάλιστα, σε περιπτώσεις ήπιας μορφής τα άτομα είναι συχνά ασυμπτωματικά για αρκετό καιρό μέχρι να εκδηλωθούν τα πρώτα σημάδια.

Χαρακτηριστικά σημάδια αποτελούν τα παρακάτω:

• Αίσθημα κόπωσης

• Γενική αδυναμία

• Τάση για λιποθυμία

• Αίσθημα παλμών

• Ταχυκαρδία ή αρρυθμίες

• Δύσπνοια

• Υπνηλία

• Ωχρότητα στο πρόσωπο (λευκό ή κιτρινωπό χρώμα)

• Δυσκολία συγκέντρωσης και απομνημόνευσης

• Ευερεθιστότητα

• Εύθραυστα νύχια

• Γλωσσίτιδα

• Σκούρο χρώμα κοπράνων (μαύρο χρώμα συχνά οφείλεται στην απώλεια αίματος)

Πώς γίνεται η διάγνωση της αναιμίας;

Εκτός από τα συμπτώματα, η διάγνωση της αναιμίας επιβεβαιώνεται από τις αιματολογικές εξετάσεις. Στη γενική αιματολογική εξέταση ο/η θεράπων/ουσα ιατρός θα αξιολογήσει διάφορους δείκτες, μεταξύ των οποίων είναι η αιμοσφαιρίνη και ο αιματοκρίτης.

Οι φυσιολογικές τιμές της αιμοσφαιρίνης στο αίμα εξαρτώνται από την ηλικία και το φύλο. Σε γενικές γραμμές, οι φυσιολογικές τιμές της αιμοσφαιρίνης κυμαίνονται:

• Για τους ενήλικες άντρες: 14-18 g/dL (1 dL = 100 ml)

• Για τις ενήλικες γυναίκες (όχι κατά τη διάρκεια εγκυμοσύνης): 12-16 g/dL

Τιμές αιμοσφαιρίνης κάτω από 12 g/dL για τις γυναίκες που δεν εγκυμονούν και κάτω από το 14 g/dL για τους άντρες αποτελούν ένδειξη αναιμίας.

Ο αιματοκρίτης είναι επίσης ένας σημαντικός εργαστηριακός δείκτης, τα χαμηλά επίπεδα του οποίου υποδηλώνουν συχνά αναιμία.

Σε γενικές γραμμές, οι φυσιολογικές τιμές του αιματοκρίτη κυμαίνονται:

• Για τους ενήλικες άντρες: 40%-52%

• Για τις ενήλικες γυναίκες (όχι κατά τη διάρκεια εγκυμοσύνης): 36%-48%

Μπορεί να αντιμετωπιστεί η αναιμία μέσω της διατροφής;

Η διατροφή μπορεί να αποτελέσει βασικό πυλώνα στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων τύπων αναιμίας, όπως είναι αυτοί που οφείλονται σε διατροφικές ελλείψεις θρεπτικών συστατικών.

Συγκεκριμένα, υπάρχουν δύο τύποι αναιμίας που οφείλονται σε διατροφικές ελλείψεις:

• Σιδηροπενική αναιμία (οφείλεται σε έλλειψη του σιδήρου) και

• Μεγαλοβλαστική αναιμία (οφείλεται σε έλλειψη του φυλλικού οξέος ή/και βιταμίνης B12).

Για την αντιμετώπιση της σιδηροπενικής και μεγαλοβλαστικής αναιμίας, σημαντικό ρόλο κατέχει η διατροφή μας.

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να απευθυνθείτε στο/στη θεράποντα/ουσα ιατρό σας που είναι ο/η πλέον αρμόδιος/α για να σας δώσει εξατομικευμένες συμβουλές, με βάση την αιτία και τη σοβαρότητα της αναιμίας.

Οι ειδικοί ενδέχεται να σας συστήσουν και τη χρήση κάποιου συμπληρώματος διατροφής (π.χ., σιδήρου, φυλλικού οξέος, βιταμίνης B12).

Πώς μπορώ να αντιμετωπίσω διατροφικά τη σιδηροπενική αναιμία;

Η σιδηροπενική αναιμία είναι ο συχνότερος τύπος αναιμίας και επέρχεται μετά από παρατεταμένη έλλειψη σιδήρου στον οργανισμό. ²

Η γενική εξέταση αίματος δείχνει μία σειρά μειωμένων τιμών σε ό,τι αφορά τα επίπεδα σιδήρου, φερριτίνης και αιμοσφαιρίνης. Η φερριτίνη θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι μία πρωτεΐνη που παίζει το ρόλο του ‘’αποθηκάριου’’ σε ό,τι αφορά τον σίδηρο, συνεπώς μειωμένες τιμές υποδηλώνουν μειωμένα αποθέματα σιδήρου στον οργανισμό μας.

Μία καλά σχεδιασμένη διατροφή είναι απαραίτητη για την καλύτερη διαχείριση της σιδηροπενικής αναιμίας. Μία διατροφή πλούσια σε σίδηρο, καθώς και σε θρεπτικά συστατικά που ευνοούν την απορρόφηση του είναι ο καλύτερος σύμμαχος σας, σε περίπτωση που έχετε διαγνωστεί με σιδηροπενική αναιμία.

Συνεπώς, για την καλύτερη αντιμετώπιση της σιδηροπενικής αναιμίας:

Εντάξτε στο καθημερινό σας διαιτολόγιο πλούσιες πηγές σιδήρου

Ο σίδηρος περιέχεται φυσικά σε πολλές τροφές, φυτικής και ζωικής προέλευσης, όπως είναι: κόκκινο κρέας, πουλερικά, θαλασσινά, όσπρια, ξηροί καρποί και σπόροι, λαχανικά κ.α.

Συνεπώς για να διορθώσετε την έλλειψη σιδήρου μέσω της διατροφής σας καλό θα είναι να προσθέσετε στο καθημερινό σας διαιτολόγιο τρόφιμα που αποτελούν καλές πηγές σιδήρου.

Βέβαια, θα πρέπει να τονιστεί ότι η ποσότητα του σιδήρου που απορροφάται από τη διατροφή είναι σχετικά μικρή και κυμαίνεται στο 1% με 35%. Η βιοδιαθεσιμότητα (ο βαθμός απορρόφησης τους) του σιδήρου εξαρτάται μεταξύ άλλων από τη μορφή που συναντάται αυτός στα τρόφιμα, με τον αιμικό σίδηρο να εμφανίζει μεγαλύτερη βιοδιαθεσιμότητα.

Συγκεκριμένα, ο σίδηρος διακρίνεται με βάση το εάν βρίσκεται συνδεδεμένος με την αίμη ή όχι σε δύο τύπους: αιμικός ή μη αιμικός.

Ο σίδηρος που συναντάμε στα ζωικά τρόφιμα είναι περίπου κατά 40% συνδεδεμένος σε αίμη και κατά 60% ελεύθερος. Για το λόγο αυτό, χαρακτηρίζεται ως αιμικός σίδηρος. Αντιθέτως, ο σίδηρος που συναντάμε σε τρόφιμα φυτικής προέλευσης είναι 100% ελεύθερος, για αυτό λέγεται μη αιμικός.

Εξαιτίας αυτού, οι ζωικές πηγές σιδήρου έχουν μεγαλύτερη βιοδιαθεσιμότητα σε σύγκριση με τις φυτικές πηγές σιδήρου. Με απλά λόγια, ο σίδηρος που συναντάται σε ζωικά τρόφιμα απορροφάται περισσότερο σε σύγκριση με το σίδηρο που βρίσκεται σε φυτικά τρόφιμα.

Προσθέστε στο καθημερινό σας διαιτολόγιο τρόφιμα που αυξάνουν την απορρόφηση του σιδήρου

Όπως αναφέραμε παραπάνω, υπάρχουν διαφορετικές μορφές σιδήρου.

Ο αιμικός και ο μη αιμικός σίδηρος δεν απορροφώνται στον ίδιο βαθμό.

Η πραγματική απορρόφηση εξαρτάται αφενός από το είδος του σιδήρου και αφετέρου από τις αποθήκες σιδήρου που ήδη διαθέτει ο οργανισμός σας. Δηλαδή, εάν τα αποθέματα σιδήρου μειώνονται, ο οργανισμός σας θα προσπαθήσει να μεγιστοποιήσει την απορρόφηση του σιδήρου, για να αναπληρώσει τις ανάγκες σας.

Υπάρχουν έξυπνοι συνδυασμοί που μπορεί να κάνει κάποιος για να μεγιστοποιήσει την απορρόφηση του μη αιμικού σιδήρου. Μερικοί από αυτοί είναι:

• Συνδυάστε τις φυτικές πηγές σιδήρου με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C. Η βιταμίνη C λειτουργεί ως ενισχυτής για την απορρόφηση του σιδήρου. Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη C είναι: εσπεριδοειδή, πράσινα φυλλώδη λαχανικά, πιπεριές, φράουλες, ακτινίδιο κ.α.

• Συνδυάστε τις φυτικές πηγές σιδήρου με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη Α και β-καροτένιο. Το β-καροτένιο είναι μία κόκκινη-πορτοκαλί χρωστική που ανιχνεύεται σε διάφορα φρούτα και λαχανικά και μπορεί να μετατρέπει σε βιταμίνη Α μέσα στον οργανισμό μας. Τρόφιμα πλούσια σε β-καροτένιο και βιταμίνη Α είναι: καρότο, γλυκοπατάτα, σπανάκι, κολοκυθάκι, kale, πιπεριές, πεπόνι, πορτοκάλι, ροδάκινο κ.α.

• Αποφύγετε να συνδυάσετε τις φυτικές πηγές σιδήρου με τρόφιμα πλούσια σε ασβέστιο. Το ασβέστιο δημιουργεί σύμπλοκα με τον σίδηρο, αναστέλλοντας την απορρόφηση του. Καλές πηγές ασβεστίου είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα, οι σπόροι και οι ξηροί καρποί.

• Αποφύγετε να συνδυάσετε τις φυτικές πηγές σιδήρου με τρόφιμα πλούσια σε πολυφαινόλες. Οι πολυφαινόλες βρίσκονται στον καφέ, το τσάι, το κακάο, το κρασί κ.α. Φυσικά και δεν υπάρχει κανένας λόγος να στερηθείτε τα αγαπημένα σας ροφήματα. Η λύση για να μην επηρεάζονται τα αποθέματα σιδήρου του οργανισμού σας, είναι όταν τρώτε κάποιο γεύμα πλούσιο σε σίδηρο, να φροντίζετε να μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα 1-2 ωρών, μέχρι να πιείτε το τσάι ή τον καφέ σας.

Πώς μπορώ να αντιμετωπίσω διατροφικά τη μεγαλοβλαστική αναιμία;

Και στην περίπτωση της μεγαλοβλαστικής αναιμίας, η διατροφή παίζει πρωταρχικό ρόλο.

Σε περίπτωση που η μεγαλοβλαστική αναιμία οφείλεται σε έλλειψη βιταμίνης Β12 τότε θα πρέπει να καταναλώνετε τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη B12.³

Η βιταμίνη Β12 βρίσκεται κυρίως σε τρόφιμα ζωικής προέλευσης καθώς και σε εμπλουτισμένα δημητριακά.

Διατροφικές πηγές της Β12 είναι κυρίως:

• Κόκκινο κρέας (χοιρινό, μοσχάρι, αρνί κ.α.)

• Ψάρι

• Πουλερικά

• Γαλακτοκομικά προϊόντα

• Αυγό

• Εμπλουτισμένα δημητριακά

Σε περίπτωση που η μεγαλοβλαστική αναιμία οφείλεται σε έλλειψη φυλλικού οξέος τότε θα πρέπει να ξεκινήσετε να εντάσσετε στη διατροφή σας τρόφιμα που είναι καλές πηγές αυτής της βιταμίνης.

Το φυλλικό οξύ βρίσκεται κυρίως σε:

• Πράσινα φυλλώδη λαχανικά (σπανάκι, μπρόκολο, αρακά, μαρούλι κλπ.)

• Όσπρια

• Φρούτα

• Τροφές που είναι εμπλουτισμένες με φυλλικό οξύ, όπως για παράδειγμα τα δημητριακά

• Κρέας

Συμπέρασμα

Η αναιμία είναι παθολογική κατάσταση του οργανισμού κατά την οποία παρατηρείται σημαντική ανεπάρκεια ερυθρών αιμοσφαιρίων (ή/και αιμοσφαιρίνης) που είναι απαραίτητα για την μεταφορά του οξυγόνου από τους πνεύμονες στους διάφορους ιστούς του οργανισμού μας.

Η αναιμία μπορεί να είναι μία κατάσταση ήπιας μορφής ή και σοβαρότερης. Υπάρχουν πολλά είδη και μορφές αναιμίας, με τη σιδηροπενική αναιμία να αποτελεί την πιο συχνή μορφή αναιμίας που οφείλεται σε έλλειψη σιδήρου.

Σε αυτήν την περίπτωση, η διατροφή μπορεί να αποτελέσει σημαντικό σύμμαχο μας για την καλύτερη διαχείριση της νόσου. Σε κάθε περίπτωση, εάν διαγνωστείτε με σιδηροπενική αναιμία θα πρέπει να απευθυνθείτε στο/στη θεράποντα/ουσα ιατρό σας για να σας δώσει εξατομικευμένες συμβουλές.

Όσον αφορά στη διατροφή σας αυτό που μπορείτε να κάνετε είναι να εντάξετε στο καθημερινό σας διαιτολόγιο τρόφιμα που είναι πλούσιες πηγές σιδήρου. Και ταυτόχρονα να κάνετε έξυπνους συνδυασμούς τροφίμων ώστε να αυξήσετε την απορρόφηση του σιδήρου από τις φυτικές πηγές.

Επίσης, ένας άλλος τύπος αναιμίας που συνδέεται άμεσα με την διατροφή καθώς οφείλεται συνήθως στην έλλειψη δύο βασικών θρεπτικών συστατικών είναι η μεγαλοβλαστική αναιμία. Η μεγαλοβλαστική αναιμία είναι ένας τύπος αναιμίας που οφείλεται στην έλλειψη της βιταμίνης Β12 ή/και φυλλικού οξέος. Συνεπώς, σε αυτήν την περίπτωση καλό θα είναι να αυξήσετε την κατανάλωση αυτών των συστατικών μέσω της διατροφής σας.

Η κλινική διαιτολόγος μπορεί να σας βοηθήσει να σχεδιάσετε ένα απόλυτα εξατομικευμένο πρόγραμμα διατροφής για να διαχειριστείτε καλύτερα την αναιμία που συνδέεται άμεσα με τη διατροφή.

Οι ειδικοί ενδέχεται να σας συστήσουν και τη χρήση κάποιου συμπληρώματος διατροφής (π.χ., σιδήρου, φυλλικού οξέος, βιταμίνης B12).

Συχνές ερωτήσεις

Τι είναι η αναιμία;

Η αναιμία είναι μια παθολογική κατάσταση όπου υπάρχει μειωμένη συγκέντρωση των ερυθρών αιμοσφαιρίων ή/και της αιμοσφαιρίνης στο αίμα. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια είναι τα κύτταρα που μεταφέρουν το οξυγόνο από τους πνεύμονες στα άλλα μέρη του σώματος. Η αιμοσφαιρίνη είναι η πρωτεΐνη που συναντάται στα ερυθρά αιμοσφαίρια και στην οποία προσδένεται το οξυγόνο.

Τι είναι η σιδηροπενική αναιμία;

Η σιδηροπενική αναιμία είναι ένας κοινός τύπος αναιμίας.

Όπως υποδηλώνει και η ονομασία, η σιδηροπενική αναιμία οφείλεται σε ανεπαρκή σίδηρο στον οργανισμό. Χωρίς αρκετό σίδηρο, το σώμα μας δεν μπορεί να παράγει αρκετή απαραίτητη αιμοσφαιρίνη στα ερυθρά αιμοσφαίρια , η οποία χρειάζεται για να μεταφέρουν οξυγόνο στους ιστούς.

Ως αποτέλεσμα, η σιδηροπενική αναιμία μπορεί να προκαλέσει έντονη κόπωση αλλά και άλλα συμπτώματα

Μπορεί η διατροφή να αντιμετωπίσει τη σιδηροπενική αναιμία;

H διατροφή μπορεί να αποτελέσει σημαντικό μέρος της αντιμετώπισης της σιδηροπενικής αναιμίας. Η σιδηροπενική αναιμία οφείλεται σε έλλειψη σιδήρου στον οργανισμό, η οποία μπορεί να προκαλείται από ανεπαρκή κατανάλωση σιδήρου μέσω της διατροφής μας.

Η ιδανική διατροφή για τα άτομα με σιδηροπενική αναιμία περιλαμβάνει τροφές που είναι πλούσιες σε σίδηρο αλλά και σε συστατικά που ενισχύουν την απορρόφησή του (π.χ. βιταμίνη C). Παράλληλα, βοηθάει να αποφεύγεται η συχνή κατανάλωση τροφών που λειτουργούν ως ανασταλτικοί παράγοντες στην απορρόφηση του σιδήρου.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, συστήνεται η λήψη κάποιου διατροφικού συμπληρώματος με σίδηρο ή μίας πολυβιταμίνης που τον περιέχει σε επαρκή ποσότητα, σε συνδυασμό με άλλα συστατικά που συμβάλλουν στην απορρόφησή του (βιταμίνη C) και στην υγιή αιμοποίηση (φολικό οξύ, βιταμίνη Β12).

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να απευθύνεστε στο θεράποντα ιατρό σας για την καλύτερη διαχείριση της.

Ποια τρόφιμα είναι καλές πηγές σιδήρου;

O σίδηρος ανευρίσκεται σε τρόφιμα τόσο ζωικής όσο και φυτικής προέλευσης.

Στην πρώτη περίπτωση συναντούμε τον αιμικό σίδηρο, που χαρακτηρίζεται από υψηλότερη απορροφησιμότητα, ενώ ο μη αιμικός σίδηρος που συναντούμε σε τρόφιμα όπως τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά είναι λιγότερο απορροφήσιμος.

Ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα τροφών που αποτελούν καλές πηγές σιδήρου:

• Κρέας (π.χ. συκώτι, μοσχάρι)
• Θαλασσινά (π.χ. γαρίδες, στρείδια)
• Αυγά
• Ψάρια (π.χ. σαρδέλες, τόνος, σολομός, μπακαλιάρος)
• Πράσινα φυλλώδη λαχανικά (π.χ. σπανάκι, χόρτα)
• Όσπρια (π.χ. φασόλια, φακές, ρεβίθια, αρακάς)
• Ξηροί καρποί και σπόροι (π.χ. κάσιους, φιστίκια Αιγίνης, ηλιόσποροι, σπόροι κολοκύθας)
• Τρόφιμα εμπλουτισμένα σε σίδηρο (π.χ. γάλα, χυμός, δημητριακά, αρτοσκευάσματα)

Τι είναι η μεγαλοβλαστική αναιμία;

Η μεγαλοβλαστική αναιμία είναι ένας τύπος αναιμίας προκαλείται από χαμηλά επίπεδα βιταμίνης Β12 ή φυλλικού οξέος στον οργανισμό.

Σε αυτήν την περίπτωση, η διατροφή μπορεί να αποτελέσει σημαντικό σύμμαχο μας για την καλύτερη διαχείριση της νόσου. Καλό θα είναι να εμπλουτίσετε τη διατροφή σας με τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη Β12 ή/ και φυλλικό οξύ.

Σε κάθε περίπτωση καλό είναι να απευθυνθείτε σε έναν επαγγελματία υγείας για να σας καθοδηγήσει κατάλληλα.

Βιβλιογραφία

1. Turner J, Parsi M, Badireddy M. Anemia. (2023) StatPearls Publishing.

2. Skolmowska D, Głąbska,D, Kołota A, Guzek D. Effectiveness of Dietary Interventions to Treat Iron-Deficiency Anemia in Women: A Systematic Review of Randomized Controlled Trials. Nutrients. 2022 Jul; 14(13): 2724. doi: 10.3390/nu14132724.

3. Green R, Datta Mitra A. Megaloblastic Anemias: Nutritional and Other Causes. Med Clin North Am. 2017 Mar;101(2):297-317.