Διατροφή και χρόνια κόπωση

Τι είναι η χρόνια κόπωση;

Το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης είναι ένα ιδιαίτερα συχνό φαινόμενο της σύγχρονης εποχής.

Οι γρήγοροι ρυθμοί της καθημερινότητας και η έντονη σωματική και ψυχική πίεση που νιώθουμε, συχνά οδηγούν στην εμφάνιση έντονης κόπωσης κατά τη διάρκεια της ημέρας, η οποία μας ρίχνει ψυχολογικά και δε μας επιτρέπει να ανταποκριθούμε στις καθημερινές υποχρεώσεις μας.

Πολλές είναι και οι φορές που αισθανόμαστε ότι έχουμε βαρίδια στα πόδια μας και δεν μπορούμε να κουνηθούμε. Αυτό το έντονο συναίσθημα εξάντλησης πλέον αναγνωρίζεται ως το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.

Το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης (Chronic fatigue syndrome, CFS) είναι μία πολύπλοκη διαταραχή, που χαρακτηρίζεται από παρατεταμένη κούραση, η οποία είναι ανεξήγητη καθώς έχουν αποκλειστεί όλα τα πιθανά παθολογικά αίτια.

Το αίσθημα της έντονης κόπωσης δε βελτιώνεται και δεν υποχωρεί με την ξεκούραση και τον ύπνο. Αντιθέτως, επιδεινώνεται με το πέρασμα του χρόνου.

Έχουν χρησιμοποιηθεί διάφοροι όροι ώστε να περιγράψουν αυτή τη διαταραχή όπως:

• Σύνδρομο χρόνιας κόπωσης και ανοσοανεπάρκειας (Chronic fatigue immune dysfunction syndrome, CFIDS)
• Μυαλγική εγκεφαλομυελίτιδα (Myalgic Encephalomyelitis, ME)
• Σύνδρομο μετα-ιικής κόπωσης (Postviral fatigue syndrome, PFS) (1)

Με βάση το Ινστιτούτο Ιατρικής των Η.Π.Α (Institute of Medicine, IOM), το 2015 ο επιπολασμός του συνδρόμου εκτιμήθηκε μεταξύ 836.000 – 2.500.000, καθιστώντας το σημαντική απειλή για την υγεία μας. (2)

Πώς τίθεται η διάγνωση της χρόνιας κόπωσης;

Το 2015, το Ινστιτούτο Υγείας των Η.Π.Α έθεσε νέα διαγνωστικά κριτήρια. (3)

Με βάση αυτά, ένα άτομο για να διαγνωστεί με Μυαλγική εγκεφαλομυελίτιδα/Σύνδρομο χρόνιας κόπωσης θα πρέπει:

1. Να εμφανίζει σημαντικό περιορισμό της λειτουργικότητας του, τουλάχιστον τους τελευταίους 6 μήνες, που συνοδεύεται με έντονο αίσθημα κόπωσης, το οποίο δεν υποχωρεί με την ξεκούραση και τον ύπνο
2. Να εμφανίζει έντονη εξάντληση μετά από άσκηση
3. Να εμφανίζει κακής ποιότητας ύπνο. Τα άτομα που πάσχουν από το σύνδρομο αυτό συνήθως έχουν μη αναζωογονητικό ή μη-αποκαταστατικό ύπνο, που σημαίνει ότι ανεξάρτητα από τις ώρες ύπνου δε νιώθουν ξεκούραστοι.

Επίσης, για να τεθεί διάγνωση θα πρέπει να συνυπάρχει ένα τουλάχιστον από τα παρακάτω:

1. Ορθοστατική δυσφορία
2. Γνωσιακές διαταραχές, όπως προβλήματα συγκέντρωσης και μνήμης

Ποια είναι τα συμπτώματα;

Μερικά από τα συμπτώματα της χρόνιας κόπωσης είναι: (1)

• Έντονο αίσθημα κόπωσης
• Μυαλγία (πόνος στους μύες)
• Αρθραλγία (πόνος στις αρθρώσεις)
• Πονοκέφαλοι
• Πονόλαιμος
• Λεμφαδενοπάθεια (πρησμένοι λεμφαδένες)
• Διαταραχή της μνήμης ή της συγκέντρωσης
• Ύπνος, που δεν αναζωογονεί
• Αγχώδεις διαταραχές και κατάθλιψη
• Έντονη εξάντληση μετα την άσκηση
• Γαστρεντερικά συμπτώματα, όπως πρόωρο κορεσμό, κοιλιακή διάταση, κοιλιακό πόνο, ναυτία, αλλαγές στις εντερικές συνήθειες

Πού οφείλεται η χρόνια κόπωση;

Όπως συμβαίνει σε κάθε Σύνδρομο, έτσι και στο Σύνδρομο Χρόνιας Κόπωσης (CFS), τα αίτια είναι πολλαπλά, σύνθετα, αλληλένδετα και πολύπλοκα. Εξαιτίας αυτού, η παθοφυσιολογία της νόσου δεν έχει διευκρινιστεί πλήρως, καθιστώντας τη θεραπεία της δύσκολη.

Μερικοί πιθανοί μηχανισμοί που έχουν προταθεί είναι: (4)

1. Ιογενής ή βακτηριακή λοίμωξη – Φλεγμονή

Συχνά, τα άτομα με χρόνια κόπωση εμφανίζουν ήπιου βαθμού, χρόνια λοίμωξη ή φλεγμονή. Ορισμένες ιογενείς λοιμώξεις που έχουν μελετηθεί σε σχέση με το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης περιλαμβάνουν αυτές που προκαλούνται από τον ιό Epstein-Barr, τον ανθρώπινο ερπητοϊό τύπου 6 (herpesvirus-6) ή από διάφορους εντεροϊούς.

2. Διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος

Συχνά παρατηρείται μία δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος αυτών των ατόμων, στην οποία μπορεί να αποδίδονται οι χρόνιες βακτηριακές ή ιογενείς λοιμώξεις.

3. Ορμονικές ανισορροπίες στην υπόφυση, υποθάλαμο ή επινεφρίδια

Οι ορμόνες είναι στενά συνδεδεμένες με τη διάθεση και τα επίπεδα ενέργειας, επομένως, οι ορμονικές διαταραχές μπορεί επίσης να πυροδοτήσουν το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.

4. Περιβαλλοντικούς παράγοντες

Σε αυτούς συμπεριλαμβάνεται η κακή διατροφή, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, το έντονο άγχος και πίεση λόγω δουλειάς κ.α.

5. Γενετικοί παράγοντες

Αν και το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης τείνει να γίνει μία συχνή νόσος, μέχρι στιγμής τα γονίδια και οι γενετικοί παράγοντες που συνδέονται με την εμφάνισή του παραμένουν άγνωστα. Ωστόσο, η επιστήμη και αντίστοιχες τεχνικές εξελίσσονται ραγδαία ανοίγοντας το δρόμο για την περαιτέρω κατανόηση της πρόληψης αλλά και θεραπείας του.

Διατροφή και χρόνια κόπωση

Η υιοθέτηση μίας σωστής και ισορροπημένης διατροφής αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για τη διατήρηση της καλής υγείας και τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης χρόνιων νοσημάτων, όπως είναι και το σύνδρομο της χρόνιας κόπωσης.

Ένα υγιεινό πρότυπο διατροφής φαίνεται ότι μπορεί να συμβάλλει στη διαχείριση των συμπτωμάτων της χρόνιας κόπωσης. Επομένως, ένα σωστό και ισορροπημένο πρότυπο διατροφής, το οποίο θα περιλαμβάνει όλες τις βασικές ομάδες τροφίμων, είναι απαραίτητο για την αντιμετώπιση και διαχείριση της νόσου.

Συγκεκριμένα, η υιοθέτηση μιας υγιεινής και ισορροπημένης διατροφής, θα εφοδιάσει τον οργανισμό μας με την απαιτούμενη ενέργεια ώστε να ανταπεξέλθει στις καθημερινές υποχρεώσεις του, χωρίς να νιώθει αυτό το έντονο αίσθημα κόπωσης.

Επίσης, μέσω της ισορροπημένης διατροφής, ο οργανισμός θα εφοδιαστεί με όλα τα θρεπτικά συστατικά, τα οποία είναι απαραίτητα για τη βελτίωση της λειτουργικότητας, της παραγωγικότητας, της διάθεσης, της γνωσιακής λειτουργίας και της άμυνας του οργανισμού.

Γενικά, η κατανάλωση ποικίλων υγιεινών τροφίμων είναι πολύ σημαντική για την υγεία, την καλή ποιότητα ζωής και την ευημερία.

Μερικές αλλαγές που θα μπορούσατε να δοκιμάστε για τη βελτίωση των συμπτωμάτων της νόσου είναι: (5)

Δοκιμάστε μικρά και συχνά γεύματα

Τα μικρά και συχνά γεύματα είναι μία καλή πρακτική, καθώς θα εφοδιάζουν τον οργανισμό συνεχώς με ενέργεια και απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, ώστε να καλύψει τις απαιτούμενες ανάγκες του.

Ενσωματώστε στη διατροφή σας αμυλούχα τρόφιμα

Το καθημερινό σας διαιτολόγιο είναι καλό να περιέχει τρόφιμα, όπως πατάτα, ρύζι, ψωμί, ζυμαρικά ή άλλα τρόφιμα πλούσια σε υδατάνθρακες.

Οι υδατάνθρακες αποτελούν βασικό κομμάτι μία υγιεινής διατροφής καθώς αποτελούν το κύριο καύσιμο του οργανισμού. Οι υδατάνθρακες αποτελούν τη βασική πηγή ενέργειας καθώς αποδίδουν γρήγορα και άμεσα στον οργανισμό ενέργεια. Σε αντίθεση με τα άλλα μακροθρεπτικά συστατικά (πρωτεΐνες, λίπος), οι υδατάνθρακες διασπώνται πιο γρήγορα με αποτέλεσμα να αποτελούν την πρώτη επιλογή του σώματος, όταν έχει άμεση ανάγκη για ενέργεια.

Επίσης, ο εγκέφαλος μας στηρίζεται αποκλειστικά στους υδατάνθρακες προκειμένου να καλύψει τις ενεργειακές του ανάγκες. Εξαιτίας αυτού, πολλές έρευνες δείχνουν ότι η διατήρηση φυσιολογικών επιπέδων γλυκόζης στο αίμα είναι απαραίτητη για την καλή νοητική λειτουργία.

Αντικαταστήστε τους απλούς υδατάνθρακες με σύνθετους

Προσπαθήστε να επιλέγετε τρόφιμα πλούσια σε φυτικές ίνες, όπως η βρώμη, η κινόα, το ψωμί ολικής άλεσης κ.α. Τα τρόφιμα αυτά είναι συνήθως χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη.

Ο γλυκαιμικός δείκτης (ΓΔ) ενός τροφίμου μας δείχνει κατά πόσο το τρόφιμο αυξάνει την γλυκόζη του αίματος. Τρόφιμα χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη δεν οδηγούν σε απότομη αύξηση των επιπέδων γλυκόζης στο αίμα με αποτέλεσμα να οδηγούν σε αργή διοχέτευση της στο αίμα.

Με αυτόν τον τρόπο, ο οργανισμός εφοδιάζεται με ενέργεια για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, το οποίο είναι απαραίτητο για την μείωση τους αισθήματος της εξάντλησης που νιώθουν τα άτομα με σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.

Στοχεύστε στις 5 μερίδες φρούτων και λαχανικών την ημέρα

Τα φρούτα και τα λαχανικά αποτελούν εξαιρετικές πηγές βιταμινών, ιχνοστοιχείων και αντιοξειδωτικών ενώσεων.

Στα πιο «κλασσικά» αντιοξειδωτικά συστατικά των τροφών συγκαταλέγονται η βιταμίνη C, η βιταμίνη Ε, το β- καροτένιο (απαραίτητο για τη δημιουργία της βιταμίνης Α) και το σελήνιο. Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχουν μελετηθεί πολύ, συστατικά που παράγουν ή περιέχουν τα φυτά (φυτοχημικά συστατικά), τα οποία θεωρούνται ότι έχουν σημαντική αντιοξειδωτική δράση (φλαβονοειδή, καροτενοειδή, ανθοκυανίνες κ.α.).

Βασική πηγή αντιοξειδωτικών ενώσεων είναι τα φρούτα και τα λαχανικά, επομένως δε θα πρέπει να τα παραλείπουμε. Τα αντιοξειδωτικά θα συμβάλλουν στην καταπολέμηση των ελεύθερων ριζών και του οξειδωτικού στρες, το οποίο φαίνεται να εμπλέκεται στην παθοφυσιολογία της χρόνιας κόπωσης.

Αυξήστε την πρόσληψη “καλών” λιπαρών

Στα “καλά” λιπαρά ανήκουν τα μονοακόρεστα και πολυακόρεστα λιπαρά.

Τα πολυακόρεστα λιπαρά και συγκεκριμένα τα ω-3 πολυακόρεστα λιπαρά οξέα είναι σημαντικά για την καλή υγεία.

Στα ω-3 λιπαρά οξέα ανήκουν:

• Το α- λινολενικό οξύ (ALA), το οποίο βρίσκεται σε φυτικά τρόφιμα, όπως σπορέλαια, ξηρούς καρπούς, πράσινα φυλλώδη λαχανικά
• Το εικοσιπεντανοϊκό οξύ (EPA) και το δοκοσαεξανοϊκό οξύ (DHA), ), τα οποία βρίσκονται κυρίως σε ψάρια και θαλασσινά (σολομός, σαρδέλες, τόνος, σκουμπρί, γαλέος, ρέγγα κ.α.)

Τα ω-3 λιπαρά οξέα έχουν σημαντικές ευεργετικές δράσεις στον οργανισμό, όπως είναι η αντιφλεγμονώδης δράση τους.

Η ενσωμάτωση των ω-3 λιπαρών οξέων στο καθημερινό διαιτολόγιο μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της φλεγμονής, που συνήθως παρατηρείται σε άτομα με χρόνια κόπωση, και ταυτόχρονα σε βελτίωση της εγκεφαλικής λειτουργίας.

Προσπαθήστε να καταναλώνετε τουλάχιστον 2 μερίδες ψάρι/εβδομάδα, εκ των οποίων η μία τουλάχιστον να είναι λιπαρό (σολομός, σαρδέλες, τόνος, σκουμπρί κ.α.).

Σωστή ενυδάτωση

Πολλά δυσάρεστα συμπτώματα μπορεί να αποδίδονται στην μειωμένη πρόσληψη υγρών. Τέτοια συμπτώματα μπορεί να είναι το αίσθημα κούρασης, ο πονοκέφαλος ή η αδυναμία συγκέντρωσης.

Οπότε η ενυδάτωση παίζει σημαντικό ρόλο στην καλή υγεία.

Εξαιτίας αυτού καλό θα είναι να καταναλώνετε τουλάχιστον 8-10 ποτήρια νερό την ημέρα.

Περιορισμός καφεΐνης

Μερικά άτομα ίσως χρειαστεί να περιορίσουν την κατανάλωση ροφημάτων πλούσιων σε καφεΐνη, όπως καφές, τσάι. Μία εναλλακτική μπορεί να είναι η κατανάλωση ντεκαφεϊνέ καφέ.

Παρότι, η καφεΐνη έχει συνδυαστεί με την τη βελτίωση της ενέργειας, της όρεξης, των γνωσιακών λειτουργιών, τα τελευταία χρόνια έρευνες δείχνουν ότι οι επιδράσεις αυτές μπορούν να αντιστραφούν κα να οδηγήσουν σε αύξηση του αισθήματος της κόπωσης και ατονία.

Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι μερικά άτομα μπορούν να εμφανίσουν ανθεκτικότητα στη δράση της καφεΐνης, ύστερα από μακροχρόνια ή αυξημένη κατανάλωση, με αποτέλεσμα την εμφάνιση διαταραχών ύπνου και αισθήματος κόπωσης.

Υπάρχουν συμπληρώματα που να βοηθούν στη χρόνια κόπωση;

Διάφορα διατροφικά συμπληρώματα έχουν μελετηθεί, κατά καιρούς, για την επίδραση τους σε διάφορες χρόνιες παθήσεις, όπως σακχαρώδης διαβήτης, καρδιαγγειακά νοσήματα, παχυσαρκία και έχει φανεί ότι μερικά από αυτά, ίσως συμβάλλουν στη διαχείριση ή επιβράδυνση της εξέλιξης της νόσου.

Εξαιτίας αυτού, αρκετοί έχουν θεωρήσει ότι ενδεχομένως τα διατροφικά συμπληρώματα να μπορούν να βελτιώσουν και συμπτώματα, όπως η κόπωση ή η νοητική κατάπτωση, σε άτομα με σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.

Οι περισσότερες από αυτές είχαν ως κύριο καταληκτικό σημείο τη βελτίωση του αισθήματος της κόπωσης, που αποτελεί το μέιζον σύμπτωμα της νόσου.

Στη βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές έρευνες που έχουν εξετάσει κατά πόσο τα συμπληρώματα διατροφής μπορούν να βοηθήσουν στη χρόνια κόπωση. Μερικά από αυτά είναι: (6)(7)

• Ουμπικινόλη (Ubiquinol).

Παίζει βασικό ρόλο στην παραγωγή ενέργειας στα κύτταρα του οργανισμού.

Συγκεκριμένα, συμμετέχει στη διαδικασία της οξειδωτικής φωσφορυλίωσης προς παραγωγή ATP. Το ATP αποτελεί το ενεργειακό νόμισμα των κυττάρων, επομένως τα αυξημένα επίπεδα υποδηλώνουν και αυξημένη ικανότητα κάλυψης των ενεργειακών αναγκών.

Επίσης, λειτουργεί ως ισχυρό αντιοξειδωτικό, συμβάλλοντας στην καταπολέμηση του οξειδωτικού στρες.

• ΝADH (Νικοτιναμιδο-αδενινο-δινουκλεοτίδιο)

Όπως υποδηλώνει και το όνομα του, πρόκειται για ένα μόριο που αποτελείται από δύο νουκλεοτίδια, την αδενίνη και τη νικοτιναμίδη (δραστική μορφή της βιταμίνης Β3 ή νιασίνης).

Το ΝADH διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο σε πολλές κυτταρικές διεργασίες, καθώς συμμετέχει στην παραγωγή ενέργειας με τη μορφή του ATP.

Επίσης, ενισχύει την αντιοξειδωτική άμυνα του οργανισμού, καθώς μειώνει την καταστροφή σημαντικών αντιοξειδωτικών μορίων, όπως η βιταμίνη C,E και η γλουταθειόνη.

• Μαύρη σοκολάτα υψηλής περιεκτικότητας σε κακάο (85%)

Η μαύρη σοκολάτα λόγω της πλούσιας σύστασης της σε πολυφαινόλες και συγκεκριμένα φλαβονοειδή (κατεχίνη, επικατεχίνη, κουερσετίνη), συγκαταλέγεται στα τρόφιμα με υψηλή αντιοξειδωτική ικανότητα, συμβάλλοντας στην καταπολέμηση των ελευθέρων ριζών.

Επίσης, έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση της γνωστικής ικανότητας.

• Προβιοτικά

Τα προβιοτικά είναι ζωντανοί μικροοργανισμοί, οι οποίοι όταν χορηγούνται σε επαρκείς ποσότητες προσφέρουν οφέλη στην υγεία του ξενιστή, βελτιώνοντας την εντερική μικροχλωρίδα του.

Ο διαταραγμένος εντερικός μικροβιόκοσμος έχει θεωρηθεί ότι εμπλέκεται στην παθοφυσιολογία της νόσου, δεδομένου ότι αρκετοί ασθενείς με χρόνια κόπωση εμφανίζουν γαστρεντερικά συμπτώματα.

Εξαιτίας αυτού, μερικές έρευνες έχουν εξετάσει τη χορήγηση προβιοτικών σε άτομα με χρόνια κόπωση, με σκοπό τη μείωση των προ-φλεγμονωδών κυτταροκινών, τη βελτίωση της εντερικής μικροχλωρίδας και τη βελτίωση της λειτουργικότητας του εντερικού βλεννογόνου.

• Ακέτυλο-L-καρνιτίνη (Acetyl-L-carnitine)

H L-καρνιτίνη συμβάλλει στην παραγωγή ενέργειας, καθώς μεταφέρει τα λιπαρά οξέα στα μιτοχόνδρια, προκειμένου να οξειδωθούν και να σχηματιστούν μόρια ATP.

Η συγκεκριμένη μορφή έχει μελετηθεί για τη βελτίωση της λειτουργίας του εγκεφάλου.

Συγκεκριμένα φαίνεται ότι αποτρέπει την εξασθένηση των νοητικών λειτουργιών λόγω μεγάλης ηλικίας και βελτιώνει τη μνήμη και τη συγκέντρωση.

• Πολυακόρεστα ω-3 λιπαρά οξέα

Τα ω-3 λιπαρά οξέα αποτελούν μέρος των κυτταρικών μεμβρανών, συμβάλλοντας στην ρευστότητα και ακεραιότητα τους και κατ’ επέκταση στην κυτταρική υγεία.

Επίσης, τα ω-3 λιπαρά οξέα έχουν εξεταστεί για την αντι-φλεγμονώδη δράση τους, καθώς συμβάλλουν στον σχηματισμό αντι-φλεγμονωδών ενώσεων, όπως οι προσταγλανδίνες.

Τέλος, φαίνεται ότι συμβάλλουν στην καλή εγκεφαλική λειτουργία.

Παρότι, έχουν μελετηθεί αρκετά συμπληρώματα διατροφής με στόχο τη θεραπεία ή την μείωση των συμπτωμάτων της χρόνια κόπωσης, προς το παρόν τα δεδομένα δεν είναι επαρκή ώστε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για τη χρήση τους και κατά πόσο μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως θεραπευτικό εργαλείο.

Μερικά από αυτά δείχνουν κάποιο θετικό όφελος, καθώς βελτιώνουν τα συμπτώματα της νόσου, όπως η ακετυλο-L-καρνιτίνη, τα ω-3 λιπαρά οξέα, η μαύρη σοκολάτα, ωστόσο το όφελος των συμπληρωμάτων στην χρόνια κόπωση χρήζει περαιτέρω έρευνας.

Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να συμβουλευτείτε το θεράποντα ιατρό σας για την επιλογή της ενδεδειγμένης θεραπείας.

Συμπερασματικά

Η χρόνια κόπωση είναι μία διαταραχή, που επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργικότητα των ατόμων, επεμβαίνοντας στην καθημερινότητα τους.

Είναι κριτικής σημασίας η έγκυρη διάγνωση της νόσου ώστε να βελτιωθούν τα συμπτώματα και να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής αυτών των ατόμων.

Παρότι, δεν υπάρχει ενδεδειγμένη θεραπεία, καθώς δεν είναι ακόμα γνωστοί οι παθοφυσιολογικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται με την εμφάνισης της διαταραχής, η υιοθέτηση μία σωστής και ισορροπημένης διατροφής φαίνεται ότι αποτελεί σύμμαχο στην καταπολέμηση της χρόνιας κόπωσης.

Εξαιτίας αυτού, ένα υγιεινό και ισορροπημένο πρότυπο διατροφής συστήνεται για τη διαχείριση της νόσου. Η χρήση συμπληρωμάτων ίσως βοηθήσει σε κάποιες περιπτώσεις, αλλά ακόμα τα δεδομένα δεν είναι επαρκή για να υποστηρίξουν τη χρήση κάποιου συγκεκριμένου συμπληρώματος.

Βιβλιογραφία

• Bjørklund G, Dadar M, Pen J, Chirumbolo S, Aaseth J. Chronic fatigue syndrome (CFS): Suggestions for a nutritional treatment in the therapeutic approach. Biomed Pharmacother. 2019 Jan;109:1000-1007.doi: 10.1016/j.biopha.2018.10.076.
• Clayton E.W. Beyond myalgic encephalomyelitis/chronic fatigue syndrome: an IOM report on redefining an illness, JAMA 313 (2015) 1101–1102.

• Institute of Medicine. Beyond Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome Redefining an Illness Committee on the Diagnostic Criteria for Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome; Board on the Health of Select Populations; Institute of Medicine. Washington (DC): National Academies Press (US), 2015. ISBN-13: 978-0-309-31689-7ISBN-10: 0-309-31689-8.

• Sapra A, Bhandari P. Chronic Fatigue Syndrome. [Updated 2022 Jul 2]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-.

• The Association of UK dietitians. Myalgic Encephalomyelitis (or Encephalopathy)/ Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS): Food Fact Sheet. Available at: https://www.bda.uk.com/resource/chronic-fatigue-syndrome-diet.html

• Campagnolo Ν, Johnston S, Collatz A, Staines D, Marshall-Gradisnik S. Dietary and nutrition interventions for the therapeutic treatment of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis: a systematic review. J Hum Nutr Diet. 2017 Jun;30(3):247-259.doi: 10.1111/jhn.12435. Epub 2017 Jan 22.
• Jones K, Probst Y. Role of dietary modification in alleviating chronic fatigue syndrome symptoms: a systematic review. Aust N Z J Public Health. 2017 Aug;41(4):338-344.doi: 10.1111/1753-6405.12670. Epub 2017 Jun 14.