Διατροφή και οστεοπόρωση – Ποια η σχέση τους;

Τι είναι η οστεοπόρωση;

Η οστεοπόρωση είναι μια πάθηση των οστών που χαρακτηρίζεται από μειωμένη οστική πυκνότητα και από διαταραχές της μικροαρχιτεκτονικής των οστών, με αποτέλεσμα τα οστά να γίνονται πιο εύθραυστα και να αυξάνεται ο κίνδυνος καταγμάτων. ^1,2

Η οστική πυκνότητα αποτελεί έναν δείκτη της αντοχής και της υγείας των οστών και αναφέρεται στην ποσότητα της οστικής μάζας που υπάρχει σε έναν συγκεκριμένο όγκο οστού.

Ετυμολογικά η λέξη οστεοπόρωση προέρχεται από τις λέξεις “οστούν” (=κόκκαλο) και “πόρος” (=τρύπα), υποδηλώνοντας την ύπαρξη πορώδους δομής στα οστά.

Από τη στιγμή που τα οστά είναι αδύναμα και πορώδη, υπάρχει αυξημένος κίνδυνος κατάγματος, ακόμη και χωρίς κάκωση ή μετά από πολύ ελαφρύ τραυματισμό.

Ποια είναι τα συμπτώματα της οστεοπόρωσης;

Η οστεοπόρωση είναι μία «ύπουλη» νόσος καθώς η απουσία συμπτωμάτων για μεγάλο χρονικό διάστημα είναι βασικό χαρακτηριστικό της.

Μπορεί να περάσουν χρόνια με συνεχή αλλοίωση της οστικής μάζας έως ότου εμφανιστεί το πρώτο σύμπτωμα. Τα συμπτώματα της οστεοπόρωσης εμφανίζονται όταν τα οστά έχουν εξασθενίσει σημαντικά και μπορεί να περιλαμβάνουν πόνο στην πλάτη, που προκαλείται από κάταγμα σε σπόνδυλο, απώλεια ύψους με την πάροδο του χρόνου και κατάγματα χαμηλής βίας ειδικά στο ισχίο και τον καρπό.

Πώς γίνεται η διάγνωση της οστεοπόρωσης;

Η διάγνωση της οστεοπόρωσης γίνεται με τη μέτρηση της οστικής πυκνότητας.

Η μέτρηση της οστικής πυκνότητας είναι μια εξέταση μερικών λεπτών η οποία υπολογίζει τη μάζα και την πυκνότητα των οστών. Πραγματοποιείται σε διάφορα σημεία με την μέθοδο DXA (Dual Energy X-ray Absorptiometry) που αποτελεί την καθιερωμένη μέθοδο διάγνωσης της οστεοπόρωσης και παρακολούθησης των οστεοπορωτικών ασθενών.

Η σύγκριση της οστικής πυκνότητας του εξετασθέντος με τη μέση οστική πυκνότητα ενός νεαρού ενήλικα, εκφράζεται ως T-score.

Η διάγνωση της οστεοπόρωσης τίθεται όταν το T-score είναι – 2,5 σταθερές αποκλίσεις ή χαμηλότερα. Ο όρος “οστεοπενία” ή “χαμηλή οστική πυκνότητα” χρησιμοποιείται σε T-scores από – 1.0 μέχρι – 2,5.

Ποιοι είναι οι παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση της οστεοπόρωσης;

Διάφοροι παράγοντες μπορεί να επηρεάσουν την εμφάνιση της οστεοπόρωσης.

Αυτοί διακρίνονται σε παράγοντες που μπορούν να τροποποιηθούν μέσω αλλαγών του τρόπου ζωής και σε μη τροποποιήσιμους παράγοντες.

Μη τροποποιήσιμοι παράγοντες

Στους μη τροποποιήσιμους παράγοντες συμπεριλαμβάνονται:

Ηλικία

Από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση της οστεοπόρωσης είναι η ηλικία.

Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου ο σκελετός του βρίσκεται σε μία συνεχή διαδικασία ανανέωσης, η οποία περιλαμβάνει την καταστροφή του παλαιότερου και καταπονημένου οστού και την παραγωγή νέου, πολύ πιο ανθεκτικού οστού.

Στις νεαρές ηλικίες ο ρυθμός δημιουργίας οστών είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό αποδόμησής τους και έτσι η οστική μάζα/πυκνότητα αυξάνεται. Ωστόσο, από την ηλικία των 30-35 και μετά ο ρυθμός αποδόμησης των οστών είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό δημιουργίας τους, με αποτέλεσμα να παρατηρείται μία σταδιακή μείωση της οστικής πυκνότητας.

Συνεπώς, όσο μεγαλώνουμε η οστική μας πυκνότητα αρχίζει να μειώνεται και αυτό αποτελεί μία φυσιολογική εξέλιξη η οποία ωστόσο μας κάνει πιο ευάλωτους στην εμφάνιση οστεοπόρωσης.

Φύλο

Οι γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης οστεοπόρωσης σε σύγκριση με τους άντρες.

Αυτό οφείλεται στις ορμονικές μεταβολές που συνοδεύουν την εμμηνόπαυση και συγκεκριμένα στη μειωμένη παραγωγή οιστρογόνων.

Τα οστά είναι ζωντανοί ιστοί, οι οποίοι διατηρούν μία δυναμική μεταξύ της οστικής απορρόφησης (απώλεια οστού) και της οστικής παραγωγής (δημιουργία νέου οστού).

Τα οιστρογόνα βοηθούν στη διατήρηση αυτής της ισορροπίας. Χωρίς επαρκή επίπεδα οιστρογόνων, κάτι που παρατηρείται κατά την εμμηνόπαυση, αυτή η ισορροπία διαταράσσεται, με αποτέλεσμα την αυξημένη απώλεια οστικής μάζας και κατ΄ επέκταση το μεγαλύτερο κίνδυνος εμφάνισης οστεοπορωτικών καταγμάτων.

Οικογενειακό ιστορικό

Το οικογενειακό ιστορικό παίζει σημαντικό ρόλο στην προδιάθεση ενός ατόμου για την εμφάνιση της νόσου.

Εάν υπάρχει ιστορικό οστεοπόρωσης στην οικογένεια, ιδιαίτερα εάν έχουν οι γονείς ή τα αδέλφια, αυξάνονται οι πιθανότητες να εμφανίσει κάποιος οστεοπόρωση.

Φαρμακευτική αγωγή

Η λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να συμβάλει στην εμφάνιση οστεοπόρωσης καθώς μερικά φάρμακα μπορούν να επηρεάσουν το μεταβολισμό των οστών και την οστική πυκνότητα.

Τέτοια φάρμακα είναι τα κορτικοστεροειδή που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία φλεγμονωδών παθήσεων όπως είναι το άσθμα, η ρευματοειδής αρθρίτιδα και ο ερυθηματώδης λύκος, φάρμακα που χρησιμοποιούνται στη χημειοθεραπεία, αντικαταθλιπτικά φάρμακα κ.ά.

Καλό θα είναι να απευθυνθείτε στο θεράποντα ιατρό σας αν λαμβάνετε κάποια φαρμακευτική αγωγή που επιβαρύνει τις πιθανότητες να εμφανίσετε οστεοπόρωση.

Τροποποιήσιμοι παράγοντες

Στους τροποποιήσιμους παράγοντες συμπεριλαμβάνονται:

Διατροφή

Η διατροφή αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση της οστεοπόρωσης.

Μία διατροφή που δεν μας παρέχει όλα τα θρεπτικά συστατικά εκείνα που είναι απαραίτητα για την υγεία των οστών μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου.

Συγκεκριμένα, οι κύριοι διατροφικοί παράγοντες που έχουν ενοχοποιηθεί είναι η ανεπαρκής πρόσληψη ασβεστίου, βιταμίνης D και πρωτεΐνης καθώς και η υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ, καφεΐνης και αλατιού.

Φυσική δραστηριότητα

Τα χαμηλά επίπεδα φυσικής δραστηριότητας και οι παρατεταμένες περίοδοι αδράνειας μπορούν να συμβάλουν σε αυξημένο ρυθμό απώλειας οστού και συνεπώς σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης της νόσου.

Η άσκηση ευνοεί τον σχηματισμό του οστού λόγω της μηχανικής επιβάρυνσης που ασκείται σε αυτά. Αυτή η επιβάρυνση διεγείρει την οστεογένεση, ενισχύοντας την οστική μάζα και την πυκνότητα. Συνεπώς, η έλλειψη του ερεθίσματος της άσκησης μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των οστών.

Επίσης, η ενδυνάμωση των σκελετικών μυών μέσω της άσκησης υποστηρίζει και προστατεύει τα οστά. Ισχυροί μύες μπορούν να μειώσουν την πιθανότητα πτώσεων και καταγμάτων.

Κάπνισμα

Το κάπνισμα μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης οστεοπορωτικών καταγμάτων.

Αν και οι ακριβείς μηχανισμοί που το κάπνισμα αποδυναμώνει τα οστά βρίσκονται υπό διερεύνηση, οι επιστήμονες εκτιμούν ότι το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο οστεοπόρωσης επειδή μειώνει την ικανότητα του οργανισμού να απορροφά τη βιταμίνη D και το ασβέστιο.

Επίσης, τοξικές ουσίες που περιέχονται στον καπνό του τσιγάρου μπορούν να επηρεάσουν άμεσα τα κύτταρα που είναι υπεύθυνα για τον σχηματισμό και την αποδόμηση των οστών (οστεοβλάστες και οστεοκλάστες).

Ολοένα και περισσότερο ευρήματα υποδηλώνουν ότι η διακοπή του καπνίσματος μπορεί να μας προστατεύσει σημαντικά από την οστεοπόρωση.

Χαμηλό σωματικό βάρος

Τα άτομα με χαμηλό σωματικό βάρος έχουν συνήθως χαμηλότερη οστική πυκνότητα, κάτι που τα καθιστά πιο ευάλωτα στην εμφάνιση οστεοπορωτικών καταγμάτων.

Πώς αντιμετωπίζεται η οστεοπόρωση;

Δεν υπάρχει θεραπεία ικανή να αποκαταστήσει την απώλεια της οστικής πυκνότητας, όταν αυτή έχει ήδη επέλθει.

Συνεπώς, η πρόληψη αποτελεί την καλύτερη θεραπεία στην περίπτωση της οστεοπόρωσης.

Ωστόσο, υπάρχουν ευτυχώς πολλοί παράγοντες στους οποίους μπορούμε να παρέμβουμε έτσι ώστε να επιβραδύνουμε την εξέλιξή της. Η διατροφή και η άσκηση, το χρυσό αυτό δίδυμο, έρχεται για άλλη μία φορά να μας βοηθήσει.

Ο θεράπων ιατρός θα σας συστήσει να ξεκινήσετε με τροποποιήσεις του τρόπου ζωής, οι οποίες θα περιλαμβάνουν τροποποιήσεις και στις διατροφικές σας συνήθειες. Σε πολλές περιπτώσεις, ο θεράπων ιατρός θα σας προτείνει συνδυαστικά και την έναρξη της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής. Η φαρμακευτική αγωγή στοχεύει στην αναστολή της περαιτέρω οστικής απώλειας και τελικά στον περιορισμό του κινδύνου εμφάνισης καταγμάτων.

Η φαρμακευτική αγωγή θα πρέπει να δίνεται πάντοτε από το θεράποντα ιατρό, που είναι ο πλέον αρμόδιος να καθορίσει το θεραπευτικό πρόγραμμα με βάση το ιατρικό ιστορικό του ασθενούς και τα αποτελέσματα της κλινικής του εξέτασης.

Εξίσου σημαντική είναι η τακτική επανεξέταση, ώστε να παρακολουθείται η πορεία εξέλιξης της νόσου από το θεράποντα ιατρό, αλλά και η αποτελεσματικότητα της φαρμακευτικής αγωγής.

Τι θα πρέπει να προσέξετε στη διατροφή σας;

Προκειμένου να προστατεύσετε τα οστά σας από την περαιτέρω απώλεια της οστικής πυκνότητας καλό θα είναι να δώσετε την απαραίτητη προσοχή στους παρακάτω διατροφικούς παράγοντες:

Ασβέστιο

Το ασβέστιο είναι το πιο σημαντικό μέταλλο για την υγεία των οστών μας, καθώς είναι το βασικό δομικό συστατικό των οστών.

Είναι πλέον καλά τεκμηριωμένο ότι η επαρκής πρόσληψη ασβεστίου -ειδικότερα κατά την παιδική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση- είναι σημαντική για την επίτευξη της κορυφαίας οστικής μάζας. Η επίτευξη της βέλτιστης οστικής μάζας καθιστά την πιθανότητα εμφάνισης οστεοπόρωσης στην μετέπειτα ζωή μικρή, ενώ αντιθέτως η επίτευξη χαμηλής κορυφαίας οστικής μάζας προδιαθέτει την εμφάνιση οστεοπόρωσης.

Συνεπώς, η επαρκής πρόσληψη ασβεστίου μπορεί να προλάβει την εμφάνιση της οστεοπόρωσης αλλά ταυτόχρονα η κατανάλωση τροφίμων πλούσιων σε ασβέστιο είναι απαραίτητη και σε άτομα που έχουν εμφανίσει οστεοπόρωση.

Το Παγκόσμιο Ίδρυμα για την Οστεοπόρωση (International Osteoporosis Foundation) συστήνει τις εξής συνιστώμενες ημερήσιες προσλήψεις για το ασβέστιο:

Ηλικία	ΣΗΠ (mg/ημέρα)
Άντρες ≥18 ετών 19-70 ετών ≥ 70 ετών	1000 1200
Γυναίκες ≥18 ετών Προεμμηνοπαυσιακές (19 – 50 ετών) Μετεμμηνοπαυσιακές (≥51 ετών)	1000 1200

Εξαιρετικές πηγές ασβεστίου θεωρούνται τα γαλακτοκομικά προϊόντα, με «πρωταθλητές» τα κίτρινα τυριά (π.χ. κεφαλοτύρι, γραβιέρα κ.α.). Επίσης, σημαντικές ποσότητες ασβεστίου βρίσκονται στο γάλα και το γιαούρτι. Άλλες φυσικές διατροφικές πηγές ασβεστίου είναι:

• Πράσινα φυλλώδη λαχανικά (π.χ. μπρόκολο, σπανάκι, kale κ.α.)
• Ψάρια με μαλακά, βρώσιμα οστά (π.χ. σαρδέλες)
• Ξηροί καρποί, ειδικότερα αμύγδαλα
• Προϊόντα σόγιας, όπως tofu

Ως προς τα συμπληρώματα ασβεστίου συνήθως δίνονται σε άτομα με υψηλό κίνδυνο οστεοπόρωσης (ηλικιωμένοι, άτομα με ιστορικό καταγμάτων και χαμηλή οστική πυκνότητα) και τα οποία δεν λαμβάνουν επαρκή πρόσληψη ασβεστίου μόνο από τη διατροφή τους. Ο συνδυασμός συμπληρωμάτων ασβεστίου με βιταμίνη D είναι σημαντικός για τη μέγιστη απορρόφηση και αξιοποίηση του ασβεστίου στο σώμα. Είναι σημαντικό όμως να τονιστεί, ότι τα συμπληρώματα ασβεστίου θα πρέπει να αξιολογούνται για τον κάθε ένα ξεχωριστά από τον/την επαγγελματία υγείας, μιας και έχουν συνδεθεί με ανεπιθύμητα συμπτώματα.

Βιταμίνη D

Ένα, ακόμη, πολύ σημαντικό θρεπτικό συστατικό για την υγεία των οστών μας είναι και η βιταμίνη D.

Ένας από τους βασικούς ρόλους της βιταμίνης D είναι να βοηθήσει το σώμα μας να απορροφήσει και να χρησιμοποιήσει το ασβέστιο που λαμβάνουμε από την τροφή μας.

Συνεπώς, η επαρκής πρόσληψη της βιταμίνης θα βοηθήσει τον οργανισμό μας να αξιοποιήσει το απαραίτητο ασβέστιο.

Το μεγαλύτερος μέρος της απαιτούμενης βιταμίνης D συντίθεται στο δέρμα μας, έπειτα από την έκθεση του στην υπεριώδη ακτινοβολία. 10-20 λεπτά έκθεσης περίπου στον ήλιο την ημέρα είναι αρκετά για να παραχθεί η απαραίτητη ποσότητα που χρειαζόμαστε από τον οργανισμό μας.

Βέβαια, η βιταμίνη D περιέχεται φυσικά σε ορισμένα τρόφιμα όπως είναι:

• Λιπαρά ψάρια (π.χ. σολομός, σκουμπρί, σαρδέλες)
• Κρόκος αυγού
• Μανιτάρια που “έχουν εκτεθεί σε υπεριώδη ακτινοβολία”
• Tρόφιμα που είναι εμπλουτισμένα με βιταμίνη D, όπως είναι φυτική μαργαρίνη, γάλα, χυμός πορτοκαλιού, δημητριακά πρωινού κ.α.

Πρωτεΐνη

H επαρκής πρόσληψη πρωτεϊνών μπορεί να συμβάλει στην υγεία των οστών και στην καλύτερη διαχείριση της οστεοπόρωσης.

Η συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη πρωτεϊνών για έναν υγιή ενήλικα καθορίζεται στα 0,83 γρ. πρωτεΐνης/κιλό (Kg) σωματικού βάρους/ημέρα. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι εάν είστε 75 kg θα πρέπει να λαμβάνετε (75*0,83)= 62 γραμμάρια πρωτεΐνης ημερησίως.

Βέβαια, τα άτομα με οστεοπόρωση μπορεί να χρειάζονται μεγαλύτερες προσλήψεις. Μελέτες δείχνουν ότι η ημερήσια πρόσληψη πρωτεϊνών της τάξης του 1-1,2 γρ. πρωτεΐνης/κιλό (Kg) σωματικού βάρους μπορεί να είναι ευεργετική για τη διατήρηση της οστικής μάζας.

Επίσης, η επαρκής πρόσληψη πρωτεϊνών σε άτομα με οστεοπόρωση είναι ιδιαίτερα σημαντική για την αποτροπή της απώλειας της μυϊκής μάζας. Μία μειωμένη μυϊκή μάζα συνεπάγεται λιγότερη δύναμη, και κατ’ επέκταση αυξημένο κίνδυνο πτώσεων και καταγμάτων.

Καλές πηγές πρωτεΐνης είναι τόσο ζωικά όσο και φυτικά τρόφιμα, όπως είναι:

• Κόκκινο κρέας
• Πουλερικά
• Ψάρια
• Θαλασσινά
• Αυγά
• Γαλακτοκομικά – γάλα, γιαούρτι, τυριά
• Σόγια και προϊόντα σόγιας, φασόλια σόγιας (edamame), τέμπε, τόφου, γάλα σόγιας κ.α.
• Όσπρια
• Ξηροί καρποί και σπόροι

Βιταμίνη Κ

Η βιταμίνη Κ είναι απαραίτητη για την σύνθεση της οστεοκαλσίνης. Μετά το κολλαγόνο, η οστεοκαλσίνη είναι η μεγαλύτερη σε ποσότητα πρωτεΐνη που υπάρχει στα οστά. Η οστεοκαλσίνη παράγεται από τους οστεοβλάστες και είναι απαραίτητη για τη διαδικασία σχηματισμού του οστού.

Εξαιτίας αυτού η βιταμίνη Κ έχει συνδεθεί με την καλή υγεία των οστών.

Η βιταμίνη Κ συναντάται κυρίως σε:

• Λαχανικά και ιδιαίτερα σε πράσινα φυλλώδη λαχανικά
• Ορισμένα φυτικά έλαια (π.χ. σογιέλαιο, κραμβέλαιο)
• Αποξηραμένα φρούτα (π.χ. δαμάσκηνα)

Επίσης, τρόφιμα ζωικής προέλευσης όπως είναι το κρέας, τα γαλακτοκομικά και τα αυγά περιέχουν βιταμίνη Κ αλλά σε χαμηλότερα επίπεδα.

Αλκοόλ

Η κατανάλωση αλκοόλ έχει αναγνωριστεί ως παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση οστεοπόρωσης.

Επιδημιολογικές μελέτες έχουν αναφέρει ότι η κατανάλωση 2 μερίδων αλκοόλ την ημέρα σε άντρες και γυναίκες αύξησε τον κίνδυνο εμφάνισης οστεοπορωτικών καταγμάτων, ενώ περισσότερες από 4 μερίδες αλκοόλ την ημέρα διπλασίασαν τον κίνδυνο εμφάνισης καταγμάτων.

Τα άτομα με οστεοπόρωση καλό θα είναι να αποφεύγουν το αλκοόλ ή στην περίπτωση που επιλέξουν να καταναλώσουν να το κάνουν με μέτρο, περιορίζοντας την πρόσληψη αλκοόλ στα 2 ποτά για τους άντρες ημερησίως και στο 1 ποτό για τις γυναίκες ημερησίως.

Μία μερίδα ποτού (standard drink-equivalents) αντιστοιχεί σε:

• 45 ml ποτού υψηλής περιεκτικότητας σε αλκοόλ ποτό όπως βότκα, ουίσκι, τζιν (40 % αλκοόλ)
• 120 ml κρασί (12% αλκοόλ)
• 1 κουτάκι μπύρας (330ml, 5% αλκοόλ)

Καφεΐνη

Η καφεΐνη μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των οστών εφόσον καταναλώνεται σε μεγάλες ποσότητες, ειδικά αν η διατροφή είναι χαμηλής περιεκτικότητας σε ασβέστιο.

Αυτό συμβαίνει διότι η καφεΐνη μπορεί να αυξήσει τις απώλειες ασβεστίου μέσω των ούρων και των κοπράνων.

Ωστόσο, η μέτρια κατανάλωση καφεΐνης συνήθως δεν αποτελεί σημαντικό κίνδυνο. Μία κατανάλωση της τάξης των 300-400 mg καφεΐνης την ημέρα (δηλαδή 2-3 φλιτζάνια καφέ) θεωρείται ασφαλής για τους περισσότερους ανθρώπους. Φυσικά, απαιτείται εξατομίκευση.

Συμπέρασμα

Η οστεοπόρωση είναι μια σοβαρή πάθηση των οστών που μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των ασθενών.

Μπορεί η οστεοπόρωση να είναι μία σιωπηλή νόσος, η γνώση, όμως, που έχουμε για αυτή και τους παράγοντες που την επηρεάζουν μας δίνουν πλέον την δυνατότητα να την προλάβουμε και να την αντιμετωπίσουμε σε μεγάλο βαθμό.

Η κατανόηση των παραγόντων κινδύνου και η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής είναι καθοριστικοί παράγοντες στην πρόληψη και την αντιμετώπιση της νόσου.

Η διατροφή παίζει κρίσιμο ρόλο στην υγεία των οστών, με το ασβέστιο και τη βιταμίνη D να αποτελούν τα κύρια θρεπτικά συστατικά που είναι απαραίτητα για τη διατήρηση της οστικής πυκνότητας. Άλλα θρεπτικά συστατικά που είναι απαραίτητα για τη διαχείριση της οστεοπόρωσης είναι οι πρωτεΐνες και η βιταμίνη Κ.

Επιπλέον, αλλαγές του γενικότερου τρόπου ζωής, όπως είναι η αύξηση της φυσικής δραστηριότητα, η αποφυγή του καπνίσματος και ο περιορισμός του αλκοόλ είναι επίσης σημαντικές για τη διατήρηση της οστικής υγείας. Τέλος, η τακτική ιατρική παρακολούθηση και η συμμόρφωση με τη φαρμακευτική αγωγή μπορούν να συμβάλλουν στην επιβράδυνση της εξέλιξης της οστεοπόρωσης και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών.

Συνολικά, τόσο η πρόληψη όσο και η αντιμετώπιση της οστεοπόρωσης απαιτούν μια ολιστική προσέγγιση που συνδυάζει τη διατροφή, την άσκηση και την κατάλληλη ιατρική φροντίδα.

Βιβλιογραφία