Διατροφή και άνοια - Ποια η σχέση τους;

Ο όρος «άνοια» δεν αναφέρεται σε μία συγκεκριμένη νοσολογική οντότητα, αντιθέτως, χρησιμοποιείται για να περιγράψει μία σειρά ασθενειών, κατά τις οποίες παρατηρείται προοδευτική έκπτωση των γνωστικών λειτουργιών του ατόμου (μνήμη, αντίληψη, κρίση, λόγο κ.α.), επηρεάζοντας τη λειτουργικότητα του ατόμου και την ικανότητα εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων.

Η βαρύτητα της νόσου μπορεί να κυμαίνεται από ήπια έως σοβαρή, όπου το άτομο εξαρτάται αποκλειστικά από τρίτους για την κάλυψη βασικών αναγκών της καθημερινότητας, όπως είναι η σίτιση.

Παγκοσμίως, περισσότερα από 55 εκατομμύρια άτομα πάσχουν από άνοια και αυτό το νούμερο πρόκειται να αυξηθεί σημαντικά καθώς φαίνεται ότι παρουσιάζονται περίπου 10 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις άνοιας κάθε χρόνο. ¹

Η άνοια αποτελεί την 7^η αιτία θανάτου παγκοσμίως και μια από τις κυριότερες αιτίες αναπηρίας μεταξύ των ηλικιωμένων. Συνεπώς, οποιαδήποτε στρατηγική παρέμβασης με στόχο τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης της νόσου ή την επιβράδυνση της εξέλιξης της, είναι καίριας σημασίας.

Υπάρχουν διάφοροι τύποι άνοιας. Οι πιο κοινοί είναι:

• Νόσος Αλτσχάιμερ (Alzheimer Disease). Είναι ο πιο κοινός τύπος άνοιας καθώς σε αυτήν αποδίδεται περίπου το 60% όλων των περιπτώσεων άνοιας.

• Αγγειακή άνοια (Vascular Dementia). Είναι η δεύτερη συχνότερη μορφή άνοιας μετά τη νόσο Alzheimer, αποτελώντας περίπου το 20% των περιπτώσεων άνοιας. Η αγγειακή άνοια παρουσιάζεται όταν μειώνεται η παροχή αίματος στον εγκέφαλο λόγω απόφραξης των αγγείων του εγκεφάλου. Χωρίς οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά από το αίμα, τα εγκεφαλικά κύτταρα δεν μπορούν να λειτουργήσουν σωστά και πεθαίνουν. Όταν συμβαίνει αυτό, μπορεί να παρουσιαστούν διαταραχές των νοητικών λειτουργειών. Τα αίτια της απόφραξης σχετίζονται συνήθως με τους γνωστούς καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου όπως είναι η υπέρταση, το κάπνισμα, ο σακχαρώδης διαβήτης, η αυξημένη χοληστερίνη κ.α.

• Άνοια σωματιδίων Lewy (Dementia with Lewy Bodies). Η τρίτη συχνότερη μορφή άνοιας, αποτελώντας περίπου το 10% όλων των περιπτώσεων άνοιας. Αυτός ο τύπος άνοιας προκαλείται από μικροσκοπικές εναποθέσεις πρωτεϊνών στον εγκέφαλο, επηρεάζοντας τη φυσιολογική εγκεφαλική λειτουργία. Τα “σωμάτια Lewy” πήραν το όνομά τους από τον Γερμανό γιατρό που τα εντόπισε πρώτος. Κανείς δεν γνωρίζει τι ακριβώς προκαλεί αυτές τις πρωτεΐνες, αλλά συνδέονται με χαμηλά επίπεδα σημαντικών χημικών ουσιών στον εγκέφαλο που μεταφέρουν μηνύματα μεταξύ των νευρικών κυττάρων.

• Μετωποκροταφική άνοια (Frontotemporal Dementia). Αποτελεί περίπου το 5% όλων των περιπτώσεων άνοιας. Εμφανίζεται όταν τα εγκεφαλικά κύτταρα στην πρόσθια ή την κροταφική περιοχή του εγκεφάλου πεθαίνουν.

Τα συμπτώματα της άνοιας διαφέρουν από άτομο σε άτομο.

Μερικά συχνά συμπτώματα που παρατηρούνται σε άτομα με άνοια είναι τα εξής:

• Διαταραχές μνήμης (άμεσης, πρόσφατης στα αρχικά στάδια και απώτερης μετέπειτα)

• Διαταραχές επικοινωνίας (ανικανότητα κατανόησης και χρήσης της γλώσσας καθώς και αναγνώρισης καταστάσεων και προσώπων)

• Αλλαγές προσωπικότητας (τρόπος αντίδρασης σε γεγονότα)

• Αλλαγές συναισθημάτων και συμπεριφοράς (απραξία, επιθετικότητα, επαναλαμβανόμενες κινήσεις και δραστηριότητες, διαταραχές σίτισης και ύπνου)

• Αποπροσανατολισμός και σύγχυση (ως προς το χρόνο, τα άτομα και τα μέρη)

• Ψυχολογικές διαταραχές (κατάθλιψη, ψευδαισθήσεις, ντελίριο)

Οι πιο σημαντικοί παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση άνοιας είναι:

• Ηλικία. Η ηλικία είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση ανοϊκού συνδρόμου. Με άλλα λόγια, όσο μεγαλύτερος ο άνθρωπος σε ηλικία τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να εμφανίσει άνοια. Μάλιστα, παλαιότερα υπήρχε η αντίληψη ότι η άνοια αποτελεί φυσιολογική εκδήλωση του γήρατος. Ωστόσο, σήμερα γνωρίζουμε ότι παρότι η ηλικία αποτελεί βασικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση της άνοιας, δεν αποτελεί την αιτία της νόσου. Η άνοια δεν εμφανίζεται σε όλους τους ηλικιωμένους ενώ μπορεί να επηρεάσει και μικρότερες ηλικίες.

• Κληρονομικότητα. Το οικογενειακό ιστορικό είναι ο ισχυρότερος παράγοντας για άνοια πρώιμης έναρξης. Οι συγγενείς πρώτου βαθμού ασθενούς με άνοια έχουν υψηλότερες πιθανότητες να εμφανίσουν άνοια.

• Καρδιαγγειακοί παράγοντες κινδύνου. Βασικοί καρδιαγγειακοί παράγοντες κινδύνου που συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αγγειακής άνοιας και νόσο του Αλτσχάιμερ είναι:

• Αυξημένη αρτηριακή πίεση

• Αθηρωμάτωση

• Διαταραγμένο λιπιδαιμικό προφίλ (αυξημένη χοληστερόλη κ.α.)

• Σακχαρώδης διαβήτης

• Υπερβάλλον σωματικό βάρος

• Σωματική αδράνεια

• Κακή διατροφή

• Κάπνισμα

Η άνοια έχει αναγνωριστεί ως η πιο κοινή ασθένεια μεταξύ των ηλικιωμένων ατόμων.

Δεδομένου ότι τα διαθέσιμα φάρμακα είναι σε θέση μόνο να βελτιώσουν προσωρινά τα γνωστικά συμπτώματα της νόσου και καμία θεραπεία δεν μπορεί να αναστρέψει ή να σταματήσει την νευροεκφυλιστική διαδικασία, πολλές έρευνες αναφέρουν ότι η διατροφή ενδεχομένως να αποτελεί ασπίδα προστασίας όσον αφορά την εμφάνιση ή/ και την εξέλιξη της νόσου.²

Η διατροφή ενδεχομένως μπορεί να επηρεάσει τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας ή την εξέλιξη της με διάφορους μηχανισμούς. Για παράδειγμα, οι τροποποιήσεις στις διατροφικές μας συνήθειες μπορούν να βελτιώσουν καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου, να καταπολεμήσουν το οξειδωτικό στρες ή/και να μειώσουν τη φλεγμονή, παράγοντες που φαίνεται ότι συσχετίζονται με την έκπτωση της γνωστικής λειτουργίας.

Βέβαια, τα δεδομένα στη βιβλιογραφία δεν είναι αρκετά, ενώ συχνά είναι αντικρουόμενα, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να εξάγουμε μέχρι στιγμής ασφαλή συμπεράσματα για το ποια είναι η κατάλληλη διατροφή για την πρόληψη ή την αντιμετώπιση της άνοιας.

Οι περισσότερες μελέτες έχουν επικεντρωθεί σε συγκεκριμένες ομάδες τροφίμων ή σε συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά που περιέχουν. Σκοπός αυτών των μελετών είναι να αναδείξουν ποια διατροφικά συστατικά ενδεχομένως να έχουν νευροπροστατευτικά οφέλη και κατ΄ επέκταση να συμβάλλουν στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης της νόσου. Μεταξύ των θρεπτικών συστατικών που έχουν συγκεντρώσει επιστημονικό ενδιαφέρον είναι:

• Αντιοξειδωτικές ενώσεις

• Βιταμίνες του συμπλέγματος Β

• Πολυακόρεστα λιπαρά οξέα

Επίσης, μερικές μελέτες έχουν εξετάσει τη συμβολή συγκεκριμένων διατροφικών προτύπων στην εμφάνιση της άνοιας.

Η Μεσογειακή Διατροφή είναι από τα πιο μελετημένα διατροφικά πρότυπα που έχει λάβει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς αρκετές μελέτες παρατήρησης έχουν αναδείξει την προστατευτική της επίδραση στη νοητική λειτουργία ή/και στην εμφάνιση διαφόρων τύπων άνοιας. ³

Η Μεσογειακή Δίαιτα βασίζεται στις διατροφικές συνήθειες της Κρήτης και της Νότιας Ιταλίας, την περίοδο του 1960 και αποδίδεται σχηματικά με τη μορφή της Μεσογειακής πυραμίδας. Η Μεσογειακή πυραμίδα μας παρέχει μια γενική εικόνα της συχνότητας κατανάλωσης συγκεκριμένων ομάδων τροφίμων καθώς και μια ένδειξη για το ποια τρόφιμα θα πρέπει να προεξάρχουν σε μια δίαιτα μεσογειακού τύπου.

Βασικά χαρακτηριστικά της Μεσογειακής διατροφής είναι:

• Καθημερινή κατανάλωση μη επεξεργασμένων δημητριακών, λαχανικών, φρούτων, οσπρίων, ξηρών καρπών και σπόρων

• Καθημερινή κατανάλωση ελαιολάδου. Το ελαιόλαδο αποτελεί τη βασική πηγή λίπους στην μεσογειακή διατροφή.

• Μέτρια κατανάλωση ψαριού (τουλάχιστον 2 μερίδες την εβδομάδα)

• Χαμηλή κατανάλωση κόκκινου κρέατος και προϊόντων κρέατος (συστήνεται η κατανάλωση κόκκινου να μην ξεπερνά τις δύο μερίδες ανά εβδομάδα με προτίμηση τα άπαχα μέρη και η κατανάλωση επεξεργασμένου κρέατος θα πρέπει να περιοριστεί, το πολύ σε μια μερίδα ανά εβδομάδα)

• Περιστασιακή κατανάλωση γλυκών

• Μέτρια κατανάλωση αλκοόλ (κυρίως με τη μορφή κρασιού)

Ορισμένα διατροφικά συστατικά που φαίνεται να έχουν νευροπροστατευτική δράση και συνεπώς θα πρέπει να αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της διατροφής μας για την καλή γνωστική λειτουργία είναι:

Αντιοξειδωτικές βιταμίνες

Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι το οξειδωτικό στρες και η συσσώρευση ελεύθερων ριζών εμπλέκονται στην παθοφυσιολογία της άνοιας. Συγκεκριμένα, η παρουσία μεγάλων ποσοτήτων ελεύθερων ριζών που δεν μπορούν να εξουδετερωθούν από τα αντιοξειδωτικά συστήματα του οργανισμού μας μπορεί να οδηγήσει σε οξειδωτικές βλάβες σημαντικών βιομορίων (πρωτεΐνες, λιπίδια, DNA), επηρεάζοντας έτσι τη καλή λειτουργία των νευρικών κυττάρων.

Εξαιτίας αυτού, πολλοί είναι οι επιστήμονες που υποθέτουν ότι η κατανάλωση αντιοξειδωτικών βιταμινών μπορεί να έχει ευεργετικά οφέλη στη γνωστική μας λειτουργία.

Η βιταμίνη C, λόγω της ισχυρής αντιοξειδωτικής της δράσης, φαίνεται ότι έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον των ερευνητών.

Η βιταμίνη C αποτελεί ένα βασικό αντιοξειδωτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος (ΚΝΣ), προστατεύοντας τα νευρικά κύτταρα από την οξειδωτική βλάβη, η οποία ευθύνεται για την απόπτωση των νευρώνων και για την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών νόσων.

Υπάρχουν προοπτικές μελέτες στη βιβλιογραφία που έχουν δείξει ότι τα άτομα με υψηλότερη διαιτητική πρόσληψη βιταμίνης C έχουν μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης της νόσου Alzheimer. ⁴

Επίσης, μετα-ανάλυση 12 μελετών έδειξε ότι τα άτομα με νόσο Alzheimer έχουν στατιστικά σημαντικά μικρότερα επίπεδα βιταμίνης C, σε σύγκριση με τα υγιή.⁵ Τα δεδομένα αυτά υποδηλώνουν ότι ενδεχομένως να υπάρχει μία σημαντική συσχέτιση της βιταμίνης C με την εμφάνιση και εξέλιξη της νόσου.

Συνεπώς, η επαρκής διαιτητική πρόσληψη βιταμίνης C είναι καίριας σημασίας για την καλή υγεία των νεύρων μας.

Η βιταμίνη C βρίσκεται κυρίως σε φυτικά τρόφιμα όπως: φρούτα και λαχανικά. Καλές διαιτητικές πηγές βιταμίνης C αποτελούν:

• Ακτινίδιο

• Πορτοκάλι

• Φράουλες

• Πιπεριά

• Μπρόκολο

• Κουνουπίδι

Μία άλλη βιταμίνη που διαθέτει ισχυρή αντιοξειδωτική δράση, είναι η βιταμίνη Ε.

Η βιταμίνη αυτή φαίνεται ότι δρα νευροπροστατευτικά, προστατεύοντας τα νευρικά κύτταρα από το οξειδωτικό στρες.

Καλές διαιτητικές πηγές βιταμίνης Ε αποτελούν:

• Φυτικά έλαια, όπως έλαιο σίτου, ηλιέλαιο, αραβοσιτέλαιο

• Ξηροί καρποί, όπως αμύγδαλα, φιστίκια, φουντούκια κ.α.

• Σπόροι, όπως ηλιόσπορος, λιναρόσπορος κ.α.

Πολυακόρεστα λιπαρά οξέα

Η κατανάλωση ωμέγα-3 λιπαρών οξέων, φαίνεται να έχει θετική επίδραση στην υγεία των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου και για αυτό τα λιπαρά ψάρια, που αποτελούν τη βασική διατροφική πηγή ω-3 λιπαρών οξέων, συχνά χαρακτηρίζονται κα ως “τροφή του εγκεφάλου”.

Τα ω-3 αποτελούν βασικό δομικό συστατικό των μεμβρανών των κυττάρων του εγκεφάλου, συμβάλλοντας έτσι στην διατήρηση της ακεραιότητας τους και κατ΄ επέκταση της λειτουργίας τους.

Η επαρκής πρόσληψη ω-3 λιπαρών οξέων- ιδίως του δοκοσαεξανοϊκού οξέος (DHA)- είναι απαραίτητη για την καλή γνωστική λειτουργία.

Μάλιστα, αρκετές μελέτες παρατήρησης, αλλά όχι όλες, έδειξαν ότι μία διατροφή πλούσια σε ω-3 λιπαρά οξέα σχετίζεται με μειωμένο κίνδυνο γνωστικής έκπτωσης, εμφάνισης άνοιας και νόσου Alzheimer.⁶

Καλές διαιτητικές πηγές εικοσιπεντανοϊκού (EPA) και του δοκοσαεξανοϊκού οξέος (DHA) αποτελούν:

• Λιπαρά ψάρια, όπως σολομός, ρέγγα, γαύρος, σαρδέλες, σκουμπρί κ.α.

• Ιχθυέλαια, όπως μουρουνέλαιο

Βιταμίνες του συμπλέγματος Β

Οι βιταμίνες του συμπλέγματος Β και ειδικά αυτές που εμπλέκονται στον μεταβολισμό της ομοκυστεΐνης (Β6, φυλλικό οξύ και Β12) φαίνεται να είναι σημαντικοί σύμμαχοι για την καλή γνωστική λειτουργία.

Αυτό συμβαίνει καθώς τα αυξημένα επίπεδα ομοκυστεΐνης στο πλάσμα θεωρούνται σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την εμφάνιση αγγειακής άνοιας και νόσου του Alzheimer. ⁷

Τα υψηλά επίπεδα της ομοκυστεΐνης, έχουν σχέση με την επιτάχυνση της ατροφίας στις περιοχές του εγκεφάλου, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την μνήμη. Συνεπώς, οι βιταμίνες Β6, Β12 και το φυλλικό οξύ, μειώνοντας τα επίπεδα της ομοκυστεΐνης μπορούν να επιβραδύνουν την γνωστική υποβάθμιση.

Πολυφαινόλες

Οι πολυφαινόλες είναι οργανικές, χημικές ουσίες οι οποίες υπάρχουν φυσικά σε πολλά τρόφιμα που καταναλώνουμε καθημερινά όπως:

• Φρούτα

• Λαχανικά

• Καφές

• Τσάι

• Κακάο

• Ελαιόλαδο κ.α.

Οι ενώσεις αυτές έχουν ισχυρή αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση. Οι δράσεις τους αυτές τις καθιστούν έναν πολύτιμο σύμμαχο για καλή υγεία του εγκεφάλου.

Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, όπως αναφέρθηκε η άνοια είναι μη αναστρέψιμη. Με απλά λόγια, δεν υπάρχει μέχρι στιγμής ριζική θεραπεία για την αντιμετώπιση της.

Ωστόσο, υπάρχουν φαρμακευτικές παρεμβάσεις που δρουν βελτιώνοντας τα συμπτώματα της νόσου. Εκτός από την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, ένας βασικός παράγοντας που φαίνεται να έχει προστατευτικό ρόλο όσον αφορά την εξέλιξη της νόσου είναι η διατροφή μας.

Στόχος της διατροφής σε άτομα με άνοια θα πρέπει να είναι:

• Επαρκής κάλυψη των ενεργειακών αναγκών του ασθενούς. Ένα βασικό κλινικό χαρακτηριστικό της νόσου είναι η σημαντική απώλεια σωματικού βάρους που παρατηρείται σε ασθενείς με άνοια. Η υποθρεψία αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι ασθενείς με άνοια καθώς συσχετίζεται με την εξέλιξη της νόσου και την έκπτωση της νοητικής λειτουργίας. Για αυτό συστήνεται η τακτική παρακολούθηση του βάρους των ασθενών με άνοια.

• Επαρκής κάλυψη θρεπτικών συστατικών. Αρκετά διατροφικά συστατικά έχουν συνδεθεί με την καλή νοητική μας λειτουργία. Συνεπώς, στόχος της διατροφικής παρέμβασης σε άτομα με άνοια θα πρέπει να είναι ο σχεδιασμός μίας κατάλληλης διατροφής που θα τους εφοδιάζει με όλα τα απαραίτητα συστατικά, που φαίνεται ότι έχουν σημαντικές ευεργετικές επιδράσεις στη υγεία των νεύρων.

Η άνοια οφείλεται σε μια πολύπλοκη αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων.

Παράγοντες που συνεισφέρουν στη νόσο περιλαμβάνουν: ηλικία, οικογενειακό ιστορικό, καρδιαγγειακοί παράγοντες κινδύνου, συμπεριλαμβανομένου της κακής διατροφής.

Ο αριθμός των ατόμων με άνοια θα αυξηθεί τις επόμενες δεκαετίες και δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αποτελεσματικές φαρμακευτικές θεραπείες για την αντιμετώπισης της κρίνεται απαραίτητη η διερεύνηση στρατηγικών πρόληψης.

Υπάρχουν αρκετά δεδομένα που υποστηρίζουν πλέον τη σχέση μεταξύ της διατροφής και της υγείας του εγκεφάλου. Έτσι, οι διατροφικές παρεμβάσεις για την πρόληψη ή την επιβράδυνση της γνωσιακής εξασθένισης μπορεί να έχουν αξιοσημείωτο αντίκτυπο στη δημόσια υγεία.

Παρότι, δεν υπάρχουν ακόμα επαρκή δεδομένα για να το ποια είναι η κατάλληλη διατροφή για την πρόληψη ή την αντιμετώπιση της άνοιας, αρκετά συστατικά τροφίμων φαίνεται να έχουν θετική επίδραση στη γνωστική λειτουργία.

Μερικά από αυτά είναι: αντιοξειδωτικές ενώσεις, ω-3 λιπαρά οξέα, βιταμίνες του συμπλέγματος Β κ.α.

Ενισχύοντας τη διατροφή μας με τα κατάλληλα συστατικά, μπορούμε να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας ή να καθυστερήσουμε την εξέλιξη της νόσου.

1. WHO. Dementia. Available at: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia. (Accessed at September 2023).

2. Stefaniak Ο, Dobrzyńska Μ, Drzymała-Czyż S, Przysławski J. Diet in the Prevention of Alzheimer’s Disease: Current Knowledge and Future Research Requirements. Nutrients. 2022,14(21): 4564. doi: 10.3390/nu14214564.

3. Petersson S, Philippou E. Mediterranean Diet, Cognitive Function, and Dementia: A Systematic Review of the Evidence. Adv Nutr. 2016, 7(5): 889–904. doi: 10.3945/an.116.012138.

4. Engelhart M, Geerlings M, Ruitenberg A, Swieten J, Hofman A, Witteman J, Breteler M. Engelhart M. Dietary Intake of Antioxidants and Risk of Alzheimer Disease. JAMA. 2002;287:3223. doi: 10.1001/jama.287.24.3223.

5. Hamid Μ, Mansoor S, Amber S, Zahid S. A quantitative meta-analysis of vitamin C in the pathophysiology of Alzheimer’s disease. Front Aging Neurosci. 2022; 14: 970263.

   doi: 10.3389/fnagi.2022.970263.

6. Dangour AD, Whitehouse PJ, Rafferty K, Mitchell SA, Smith L, Hawkesworth S, et al. B-vitamins and fatty acids in the prevention and treatment of Alzheimer’s disease and dementia: a systematic review. J Alzheimers Dis 2010;22:205-24.

7. Morris M.S. Homocysteine and Alzheimer’s Disease. Lancet Neurol. 2003;2:425–428. doi: 10.1016/S1474-4422(03)00438-1.