Δίαιτα FODMAPs

Τι είναι η δίαιτα FODMAP;

Ο όρος FODMAP είναι ένα ακρωνύμιο, που έχει προκύψει από τα αρχικά γράμματα των λέξεων μίας μεγάλης ομάδας υδατανθράκων:¹

Fermentable (Ζυμώσιμοι)

Oligosaccharides (Ολιγοσακχαρίτες)

Disaccharides (Δισακχαρίτες)

Monosaccharides (Μονοσακχαρίτες)

And (Και)

Polyols (Πολυόλες)

Μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs ουσιαστικά περιορίζει αυτούς τους υδατάνθρακες προσωρινά με στόχο την ανακούφιση ανεπιθύμητων γαστρεντερικών συμπτωμάτων όπως:

• Κοιλιακό φούσκωμα

• Κοιλιακός πόνος

• Διάρροια

• Δυσκοιλιότητα

Το διατροφικό αυτό σχήμα έχει μελετηθεί ιδιαίτερα σε άτομα με ευερέθιστο έντερο, που αντιμετωπίζουν αυτά τα συμπτώματα.

Πώς τα FODMAPs οδηγούν σε γαστρεντερικά συμπτώματα;

Ο όρος FODMAP αναφέρεται στους ζυμώσιμους βραχείας αλύσου υδατάνθρακες.

Αυτή η ομάδα υδατανθράκων έχει ενοχοποιηθεί για την εμφάνιση των γαστρεντερικών συμπτωμάτων που εμφανίζουν άτομα με ευερέθιστο έντερο. Δεν είναι εξάλλου λίγες οι φορές που άτομα με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου παρατηρούν πως συγκεκριμένα τρόφιμα πυροδοτούν εξάρσεις και αυξάνουν τα συμπτώματα.

Παρότι δεν είναι ακόμη γνωστός ο ακριβής μηχανισμός που συνδέει τους ζυμώσιμους βραχείας αλύσου υδατάνθρακες με την παθοφυσιολογία του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου, έχουν προταθεί διάφοροι μηχανισμοί που φαίνεται να πυροδοτούν την εμφάνιση των συμπτωμάτων. Τέτοιοι μηχανισμοί είναι:²

Aυξάνουν τη μεταφορά υγρών προς τον εντερικό αυλό.

Οι ζυμώσιμοι υδατάνθρακες βραχείας αλύσου αυξάνουν την ωσμωτική πίεση στο παχύ έντερο, οδηγώντας σε αυξημένη έκκριση υγρών προς τον εντερικό αυλό. Ο αυξημένος όγκος υγρών οδηγεί σε αυξημένη κινητικότητα του εντέρου και αυξημένη πίεση στο εντερικό τοίχωμα, οδηγώντας σε εμφάνιση διάρροιας, κοιλιακής διάτασης και κοιλιακού πόνου.

Αυξάνουν την παραγωγή αερίων.

Ο οργανισμός μας φαίνεται ότι δεν μπορεί να απορροφήσει αυτή την ομάδα υδατανθράκων μέσω του λεπτού εντέρου και στη συνέχεια αυτοί να μεταφερθούν στην κυκλοφορία του αίματος. Αντιθέτως, οι υδατάνθρακες αυτοί μεταφέρονται στο παχύ έντερο αυτούσιοι, όπου λειτουργούν ως “τροφή” για την εντερική μας μικροχλωρίδα, δηλαδή για τους μικροοργανισμούς που συμβιώνουν στο έντερο μας. Αυτοί οι μικροοργανισμοί ζυμώνουν (διασπούν) τους υδατάνθρακες, οδηγώντας στον σχηματισμό αερίων και κατ΄ επέκταση στην εκδήλωση συμπτωμάτων, όπως κοιλιακό φούσκωμα και κοιλιακό πόνο.

Επιδρούν με τα ενδοκρινικά κύτταρα του έντερού.

Οι ζυμώσιμοι βραχείας αλύσου υδατάνθρακες, λόγω της ζύμωσης που υφίστανται στο παχύ έντερο από τον εντερικό μας μικροβιόκοσμο, οδηγούν σε αυξημένη μεταφορά υγρών προς τον εντερικό αυλό, σε αυξημένη παραγωγή αερίων και σε αυξημένη παραγωγή άλλων υποπροϊόντων του μεταβολισμού τους (π.χ. βραχείας αλύσου λιπαρά οξέα, όπως βουτυρικό, προπιονικό και οξικό οξύ)

Αυτό φαίνεται να διεγείρει τα ενδοκρινικά κύτταρα του εντέρου.

Στο βλεννογόνο του γαστρεντερικού σωλήνα υπάρχουν διάσπαρτα διάφορα ενδοκρινή κύτταρα, δηλαδή κύτταρα που παράγουν και εκκρίνουν διάφορες ορμόνες (ουσίες που μεταφέρουν χημικά σήματα μεταξύ των κυττάρων ρυθμίζοντας τη λειτουργία τους).

Αυτές οι ορμόνες ρυθμίζουν και συντονίζουν συλλογικά τις διάφορες λειτουργείες του γαστρεντερικού συστήματος σε συνδυασμό με το αυτόνομο νευρικό σύστημα.

Μερικά ενδοκρινή κύτταρα είναι εκτεθειμένα στον αυλό του γαστρεντερικού σωλήνα και μπορεί να είναι δεκτικά στο γαστρεντερικό περιεχόμενο, δηλαδή συγκεκριμένα συστατικά του γεύματος που καταναλώθηκε μπορεί να διεγείρουν την έκλυση ορμονών από τα ενδοκρινή κύτταρα, οι οποίες με τη σειρά τους μπορούν να ρυθμίζουν την κινητικότητα του εντέρου, την εκκριτική και απορροφητική του ικανότητα καθώς και την κοιλιακή ευαισθησία.

Σε ποιους συστήνεται μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs;

Μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs συστήνεται για περιορισμένες χρονικές περιόδου σε άτομα που έχουν διαγνωστεί με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (IBS) ή σύνδρομο εντερικής μικροβιακής υπερανάπτυξης (SIBO).

Θα πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι η υιοθέτηση μίας δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs δεν αποτελεί την πρώτη γραμμή διατροφικής αντιμετώπισης των ατόμων με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου. Η πρώτη γραμμή θεραπείας περιλαμβάνει την ενδελεχή αξιολόγηση του τρόπου ζωής του ασθενούς με τις ανάλογες τροποποιήσεις. Συγκεκριμένα περιλαμβάνει: ³

1. Αξιολόγηση των διατροφικών συνηθειών (π.χ. πρόσληψη φυτικών ινών, λίπους, αλκοόλ, καφεΐνης κ.α.)

2. Αξιολόγηση σωματικής δραστηριότητας

3. Αξιολόγηση διάρκειας και ποιότητας ύπνου

Εάν τα συμπτώματα δεν υποχωρήσουν αφού γίνουν οι κατάλληλες τροποποιήσεις του τρόπου ζωής, τότε συστήνεται η υιοθέτηση μίας δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs, ως δεύτερη δηλαδή γραμμή διαιτητικής αντιμετώπισης της νόσου.

Επειδή είναι ένα αρκετά περιοριστικό διατροφικό σχήμα, καθώς αποκλείει σημαντικές ομάδες τροφίμων, δεν θα πρέπει να το δοκιμάσετε μόνοι σας χωρίς να έχετε συμβουλευτεί το/την θεράπων ιατρό ή/και τη διαιτολόγο σας.

Μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs θα θεραπεύσει ένα άτομο με ευερέθιστο έντερο;

Η αλήθεια είναι ότι τα αίτια του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου δεν είναι πλήρως κατανοητά. Η αίτια που οδηγεί κάποια άτομα να έχουν ένα πιο “ευαίσθητο” έντερο που οδηγεί στην εμφάνιση ανεπιθύμητων συμπτωμάτων δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστή.

Σίγουρα όλοι αυτοί οι μηχανισμοί δράσης των ζυμώσιμων υδατανθράκων βραχείας αλύσου δικαιολογούν το αυξημένο ενδιαφέρον που υπάρχει στην επιστημονική κοινότητα για το κατά πόσο η υιοθέτηση μίας δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο για τη διαχείριση των ασθενών με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου.

Ωστόσο, ο ρόλος της διατροφής στα άτομα με ευερέθιστο έντερο δεν είναι πλήρως κατανοητός και για αυτό δεν μπορούμε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για το εάν η δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs αποτελεί ένα θεραπευτικό εργαλείο για άτομα με ευερέθιστο έντερο.

Τα μέχρι στιγμής δεδομένα είναι αρκετά ενθαρρυντικά καθώς φαίνεται ότι η υιοθέτηση μία δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs οδηγεί σε βελτίωση των συμπτωμάτων και της ποιότητας ζωής στο 50-76% των ατόμων με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου. Συγκεκριμένα, μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs φαίνεται να:

• Μειώνει τον κοιλιακό πόνο

• Μειώνει την κοιλιακή διάταση και το φούσκωμα

• Βελτιώνει την κινητικότητα του εντέρου

• Βελτιώνει την ποιότητα ζωής των ασθενών

Καταλήγοντας, μία τέτοια δίαιτα δεν μπορεί να θεραπεύσει τους ασθενείς με ευερέθιστο έντερο, αλλά μπορεί να ανακουφίσει τα ανεπιθύμητα συμπτώματα τους.

Πώς λειτουργεί μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs;

Μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs αποκλείει όλα τα τρόφιμα εκείνα που περιέχουν FODMAPs για 4-6 εβδομάδες και στη συνέχεια γίνεται μία σταδιακή επανένταξη αυτών, με βάση την απόκριση του κάθε ασθενούς.

Χαρακτηρίζεται και ως δίαιτα αποκλεισμού, καθώς περιορίζει την κατανάλωση αρκετών τροφίμων.

Βέβαια, η δίαιτα αυτή, σε αντίθεση με άλλες δίαιτες αποκλεισμού, λειτουργεί και ως διαγνωστικό εργαλείο καθώς αξιολογείται η ανοχή του ασθενούς σε συγκεκριμένα τρόφιμα, επιτρέποντας τους να κάνουν την σύνδεση μεταξύ της κατανάλωσης συγκεκριμένων τροφίμων και της πυροδότησης ανεπιθύμητων συμπτωμάτων, που επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα ζωής τους.

Συγκεκριμένα, μία δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAP προορίζεται να πραγματοποιηθεί σε τρεις φάσεις ως ακολούθως:

1. Στην πρώτη φάση, όλα τα τρόφιμα που είναι υψηλά σε περιεκτικότητα FODMAP απομακρύνονται από τη διατροφή για ένα χρονικό διάστημα, περίπου για τέσσερις έως έξι εβδομάδες.

2. Στη δεύτερη φάση, αρχίζει η επαναφορά των περιορισμένων τροφίμων, με τα άτομα να πρέπει να σημειώνουν αν τους προκαλούν συμπτώματα και σε ποιες ποσότητες.

3. Η τρίτη φάση είναι η φάση εξατομίκευσης, στην οποία αποφεύγονται τα τρόφιμα που προκαλούν συμπτώματα, σε συγκεκριμένες ποσότητες.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονίσουμε ότι παρότι αρκετές μελέτες έχουν τονίσει τα βραχυχρόνια οφέλη από την υιοθέτησης μία τέτοιας δίαιτας, η υιοθέτηση μίας τέτοιας δίαιτας μακροπρόθεσμα δεν γνωρίζουμε, εάν θα έχει τα ίδια οφέλη. Για αυτό το λόγο ακολουθείται για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα.

Σε κάθε περίπτωση, μία τέτοια δίαιτα είναι δύσκολα εφαρμόσιμη και θα πρέπει να γίνεται υπό την επίβλεψη διαιτολόγου καθώς υπάρχει ο κίνδυνος εμφάνισης διατροφικών ελλείψεων.

Ποια τρόφιμα αποκλείει και ποια περιλαμβάνει μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs;

Μία δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs αποκλείει όλους τους ζυμώσιμους:

• Ολιγοσακχαρίτες. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν οι φρουκτο- ολιγοσακχαρίτες ή αλλιώς φρουκτάνες (FOS) και οι γαλακτο- ολιγοσακχαρίτες ή αλλιώς γαλακτάνες (GOS).

• Δισακχαρίτες. Σε αυτήν την κατηγορία ο δισακχαρίτης που φαίνεται να ενοχοποιείται είναι η λακτόζη, ένα μόριο που προκύπτει από την σύνδεση δύο απλών σακχάρων, γλυκόζη και γαλακτόζη.

• Μονοσακχαρίτες. Σε αυτήν την κατηγορία ο μονοσακχαρίτης που φαίνεται να ενοχοποιείται είναι η φρουκτόζη, όταν βρίσκεται σε υψηλότερη αναλογία από την γλυκόζη. Αυτό αποτελεί πρόβλημα διότι η απορρόφηση της φρουκτόζης μέσα στο έντερο είναι αποδοτική και αποτελεσματική μόνο όταν υπάρχει η γλυκόζη σε ίση ή μεγαλύτερη αναλογία. Διαφορετικά, εάν υπάρχει περίσσεια φρουκτόζης στον εντερικό αυλό, τότε το λεπτό έντερο δεν μπορεί να την απορροφήσει, οπότε μεταφέρεται στο παχύ έντερο, όπου γίνεται η ζύμωση από την εντερική μικροχλωρίδα μας.

• Πολυόλες. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν: σορβιτόλη, μαννιτόλη, ξυλιτόλη, ερυθριτόλη, λακτιτόλη, μαλτιτόλη, ισομαλτόζη.

Στον πίνακα παρακάτω φαίνονται τα τρόφιμα που είναι υψηλά σε FODMAPs από διάφορες ομάδες τρόφιμων, καθώς και οι εναλλακτικές επιλογές.

Ομάδα τροφίμων	Τρόφιμα υψηλά σε FODMAPs	Τρόφιμα χαμηλά σε FODMAPs
Λαχανικά	Αρακάς, αγκινάρα, κουνουπίδι, ξερό κρεμμύδι, λάχανο, λαχανάκια Βρυξελλών, μανιτάρια, μπάμιες, μπρόκολο, παντζάρια, σπαράγγια	Αγγούρι, καλαμπόκι, καρότο, κολοκύθα, κολοκυθάκι, μαρούλι, μελιτζάνες, ντομάτα, πατάτα, πιπεριές, σέλινο, φασολάκια πράσινα, φρέσκο κρεμμύδι (το πράσινο μέρος μόνο)
Φρούτα	Αβοκάντο, αποξηραμένα φρούτα, αχλάδι, βερίκοκο, δαμάσκηνο, καρπούζι, καρπούζι, λωτός, μήλο, μπανάνα (ώριμη), νεκταρίνι, ροδάκινο, κονσέρβα φρούτων, συμπυκνωμένος χυμός φρούτων	Ακτινίδιο, ανανάς, βατόμουρα, μανταρίνι, μπανάνα (άγουρη), μύρτιλα, πεπόνι, πορτοκάλι, σταφύλι, φράουλες, φρούτα του δάσους
Γαλακτοκομικά & υποκατάστατα	Γάλα πλήρες και χαμηλών λιπαρών ζωικής προέλευσης, γάλα σόγιας (προερχόμενο από όλο τον καρπό) γιαούρτι πλήρες και χαμηλών λιπαρών, μαλακά τυριά (π.χ. τυρί cottage, τυρί κρέμα, ρικότα, χαλούμι κ.α.), παγωτό	Γάλα χωρίς λακτόζη, γιαούρτι χωρίς λακτόζη, σορμπέ παγωτό, σκληρά τυριά (π.χ. γραβιέρα, παρμεζάνα, κεφαλοτύρι, πεκορίνο κ.α.)
Πρωτεϊνούχα τρόφιμα	Όσπρια (φακές, λευκά και κόκκινα φασόλια, ρεβίθια, μαυρομάτικα φασόλια κ.α.), επεξεργασμένα κρέατα	Όλα τα κόκκινα κρέατα/πουλερικά/ψάρια/θαλασσινά, αυγά, τόφου, τέμπε
Δημητριακά	Προϊόντα από σιτάρι/κριθάρι/σίκαλη, όπως ψωμί δημητριακά πρωινού, μπισκότα, βάφλες, κράκερ, φρυγανιές, ζυμαρικά	Καλαμπόκι, κινόα, ρύζι, φαγόπυρο, ποπ-κορν
Λίπη και έλαια	–	Όλα
Γλυκαντικά	Μέλι, σιρόπι καλαμποκιού υψηλής περιεκτικότητας σε φρουκτόζη, τεχνητά γλυκαντικά όπως σορβιτόλη, μαννιτόλη, ξυλιτόλη, ερυθριτόλη, λακτιτόλη, μαλτιτόλη, ισομαλτόζη	Επιτραπέζια ζάχαρη, γλυκαντικά που δεν έχουν την κατάληξη -όλη, σιρόπι σφενδάμου
Ξηρούς καρπούς	Κάσιους, φιστίκια Αιγίνης	Αμύγδαλα, καρύδια, κολοκυθόσπορος, λιναρόσπορος, φυστίκια

Υπάρχει κίνδυνος από την υιοθέτηση μίας δίαιτας χαμηλής σε FODMAPs;

H υιοθέτηση μίας δίαιτας χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAPs χρειάζεται προσοχή, καθώς απαιτεί τον περιορισμό πολλών τροφίμων με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος διατροφικών ελλείψεων.

Επίσης, οι ζυμώσιμοι υδατάνθρακες βραχείας αλύσου λειτουργούν ως πρεβιοτικό για τον εντερικό μας μικροβιόκοσμο. Τα πρεβιοτικά είναι δυσαπορρόφητα συστατικά της τροφής, που στοχεύουν στην εκλεκτική ανάπτυξη, αλλά και την αύξηση της δραστικότητας ενός ή περιορισμένου αριθμού μικροβίων στο παχύ έντερο, με απώτερο σκοπό την βελτίωση της υγείας του ανθρώπινου οργανισμού.

Επομένως, ο περιορισμός αυτών των υδατανθράκων από τη διατροφή μας μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχές της εντερικής μας μικροχλωρίδας, επηρεάζοντας αρνητικά την υγεία μας.

Για τον λόγο αυτό, οι ασθενείς που αποφασίζουν να ενταχθούν σε μια τέτοια δίαιτα θα πρέπει οπωσδήποτε να παρακολουθούνται από έμπειρη και εξειδικευμένη διαιτολόγο, η οποία θα πρέπει να παρέχει στους ασθενείς ένα εξατομικευμένο διαιτητικό πλάνο.

Συμπέρασμα

Η δίαιτα χαμηλή σε FODMAPs είναι ένα διατροφικό σχήμα που αποκλείει για ένα περιορισμένο χρονικό διάστημα όλους τους ζυμώσιμους υδατάνθρακες βραχείας αλύσου από τη διατροφή μας.

Οι υδατάνθρακες αυτοί έχουν ενοχοποιηθεί για την πυροδότηση ανεπιθύμητων γαστρεντερικών συμπτωμάτων σε άτομα με ευερέθιστο έντερο, όπως κοιλιακό φούσκωμα, σπλαγχνική υπερευαισθησία, διάρροια, δυσκοιλιότητα κ.α.

Ωστόσο, δεν είναι ακόμη πλήρως γνωστό εάν οι υδατάνθρακες αυτοί συμβάλλουν στην παθοφυσιολογία της νόσου. Επομένως, ο ρόλος της διατροφής στη διαχείριση των ατόμων με σύνδρομο ευερέθιστού εντέρου δεν είναι πλήρως κατανοητός.

Η δίαιτα αυτή, ναι μεν συστήνεται σε άτομα που έχουν διαγνωστεί με ευερέθιστο έντερο, αλλά όχι με στόχο τη θεραπεία της νόσου, αλλά περισσότερο για την ανακούφιση των συμπτωμάτων της.

Πράγματι, σχεδόν το 70% των ατόμων με ευερέθιστο έντερο που ακολούθησαν αυτήν τη διατροφή οδηγήθηκαν σε μείωση των ανεπιθύμητων συμπτωμάτων και σε βελτίωση της ποιότητας ζωής τους.

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να απευθυνθείτε στην ειδική κλινικό διαιτολόγο, ώστε να σας κατευθύνει κατάλληλα και να αποφύγετε την εμφάνιση διατροφικών ελλείψεων.

Βιβλιογραφία

1. Magge S, Lembo Α. Low-FODMAP Diet for treatment of irritable bowel syndrome. Gastroenterol Hepatol (N Y). 2012 Nov; 8(11): 739–745.

2. The role of diet in the pathophysiology and management of irritable bowel syndrome. Indian Journal of Gastroenterology. 2021, 40(2): 111–119. doi: 10.1007/s12664-020-01144-6.

3. McKenzie Y.A., Thompson J., Gulia P., Lomer M.C.E. British Dietetic Association systematic review and evidence based practice guidelines for the dietary management of irritable bowel syndrome in adults (2016 update) J. Hum. Nutr. Diet. 2016 29:576–592. doi: 10.1111/jhn.12386.