Διατροφή για παιδική παχυσαρκία

Η παιδική παχυσαρκία αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προκλήσεις της δημόσιας υγείας του 21ου αιώνα.

Με βάση τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), η παχυσαρκία ορίζεται ως η υπερβολική συσσώρευση λίπους στο σώμα που μπορεί να βλάψει την καλή υγεία. (1)

Ο επιπολασμός της παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία αυξάνεται ολοένα και περισσότερο τα τελευταία 30 χρόνια. To 2020 εκτιμήθηκε ότι παγκοσμίως 158 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας 5-19 ετών ήταν παχύσαρκα ενώ το νούμερο αυτό πρόκειται να εκτοξευτεί το 2030 στα 254 εκατομμύρια.

Δεδομένα από την Ελλάδα δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικά καθώς έρευνα του 2016 υπολόγισε ότι ο επιπολασμός της παχυσαρκίας σε παιδιά ηλικίας 5-9 ετών ήταν της τάξης του 21,2% και 14,2% σε αγόρια και κορίτσια, αντίστοιχα ενώ σε εφήβους ηλικίας 10-19 ετών ήταν της τάξης του 14,4% και 8,8% σε αγόρια και κορίτσια, αντίστοιχα. (2)

Ο πιο ενδεδειγμένος τρόπος για την εκτίμηση της παχυσαρκίας είναι ο υπολογισμός του Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ).

Ο Δείκτης Μάζας Σώματος είναι ένα μέτρο του βάρους, ρυθμιζόμενο ως προς το ύψος και υπολογίζεται από τον παρακάτω τύπο:

ΔΜΣ = Βάρος (Κg) / Ύψος2 (m)

Με τον υπολογισμό του ΔΜΣ γίνεται η κατηγοριοποίηση των ατόμων σε υπέρβαρους και παχύσαρκους. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) όταν η τιμή του ΔΜΣ βρίσκεται μεταξύ 25 και 29,99 kg/m2 το άτομο θεωρείται υπέρβαρο, ενώ όταν η τιμή είναι ίση ή πάνω από 30 kg/m2 αντίστοιχα, τότε το άτομο θεωρείται παχύσαρκο. (3)

Η παραπάνω ταξινόμηση αφορά μόνο τους ενήλικες άνδρες και γυναίκες, ανεξαρτήτως ηλικίας.

Σε αντίθεση με τους ενήλικες, στην περίπτωση των παιδιών επειδή το ύψος και το βάρος αυξάνονται διαρκώς, η αξιολόγησης της ανάπτυξης τους αλλά ταυτόχρονα και του κινδύνου παχυσαρκίας θα πρέπει να γίνεται συνεκτιμώντας την ηλικία και το φύλο τους.

Για το λόγο αυτό έχουν δημιουργηθεί οι καμπύλες ανάπτυξης ειδικές ως προς την ηλικία και το φύλο του παιδιού, μέσω των οποίων μπορούμε να παρακολουθήσουμε εάν οι τιμές του ΔΜΣ κινούνται σε υγιή πλαίσια. Στην ουσία οι καμπύλες ανάπτυξης συγκρίνουν το ΔΜΣ με τις μέσες τιμές παιδιών, ίδιας ηλικίας και φύλου.

Στις ΗΠΑ το Κέντρο Ελέγχου Ασθενειών (Center for Disease Control and Prevention- CDC) δημιούργησε καμπύλες ανάπτυξης του ΔΜΣ για την ηλικία 2-19 ετών. Τιμές πάνω από την 90ή εκατοστιαία θέση υποδηλώνουν υπέρβαρο παιδί, δηλαδή με αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξει παχυσαρκία ενώ πάνω από την 95η υποδεικνύουν παχυσαρκία. (4)

Στην Ελλάδα, το 2017 αναθεωρήθηκαν οι καμπύλες ανάπτυξης στο Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού και συμπεριλήφθηκαν τα διαγράμματα της Διεθνούς Ομάδας Δράσης για την Παχυσαρκία (Ιnternational Obesity Task Force-IOTF). Οι καμπύλες αυτές χρησιμοποιούν τις κατωφλικές τιμές 25 και 30, κατηγοριοποιώντας τα παιδιά σε υπέρβαρα και παχύσαρκα, αντίστοιχα. (5)

Η παιδική παχυσαρκία είναι μία πολυπαραγοντική νόσος.

Η αλληλεπίδραση μεταξύ παραγόντων όπως η γενετική προδιάθεση, συμπεριφορικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες οδηγούν σε ένα διαταραγμένο ενεργειακό ισοζύγιο, με την ενεργειακή πρόσληψη να υπερβαίνει την ενεργειακή κατανάλωση, οδηγώντας σταδιακά στην εμφάνιση παχυσαρκίας. (6)

Συμπεριφορικές πρακτικές που έχουν συνδεθεί με την παχυσαρκία είναι:

1. Κακή διατροφή.

Η κακή διατροφή είναι η κύρια και πιο σημαντική αιτία της παιδικής παχυσαρκίας. Η συχνή και αυξημένη κατανάλωση ενεργειακά πυκνών τροφίμων, όπως τα τηγανητά τρόφιμα, τα φαγητά τύπου fast food και τα αρτοσκευάσματα, μπορούν να οδηγήσουν σε αυξημένο σωματικό βάρος και σε εμφάνιση παιδικής παχυσαρκίας. Επίσης, η κατανάλωση γλυκών και σακχαρούχων αναψυκτικών συμπεριλαμβανομένου των έτοιμων χυμών φρούτων μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη συνολική ενεργειακή πρόσληψη, άρα και σε αύξηση του βάρους.

2. Έλλειψη φυσικής δραστηριότητας.

Η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας των παιδιών είναι ένας ιδιαίτερα επιβαρυντικός παράγοντας για την εμφάνιση παιδικής παχυσαρκίας. Τα παιδιά στις μέρες μας τείνουν να αυξάνουν τον χρόνο που σπαταλούν σε καθιστικές δραστηριότητες, όπως είναι ο χρόνος μπροστά από την τηλεόραση ή τον υπολογιστή, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε λιγότερη φυσική δραστηριότητα και μεγαλύτερη πρόσληψη τροφής. Έρευνες έχουν δείξει ότι ο κίνδυνος εμφάνισης παχυσαρκίας αυξάνεται στα παιδιά που σπαταλούν περισσότερες από 2-3 ώρες την ημέρα μπροστά από την οθόνη (screen time).

3. Παιδιά με πρώιμη εμφάνιση παχυσαρκίας.

Παιδιά με ΔΜΣ πάνω από την 85η εκατοστιαία θέση μεταξύ 2-4,5 ετών εμφανίζουν 5πλάσια πιθανότητα να έχουν υπερβάλλον σωματικό βάρος στην ηλικία των 12 ετών.

Περιβαλλοντικοί παράγοντες που έχουν συνδεθεί με την παχυσαρκία είναι:

1. Διαβήτης κύησης.

Ο διαβήτης κύησης μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση υπεργλυκαιμίας και υπερινσουλιναιμίας στο έμβρυο, επηρεάζοντας το βάρος γέννησης, το οποίο ενδεχομένως να παίζει σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση παχυσαρκίας στην μετέπειτα ζωή.

2. Κακή διατροφή της εγκύου.

Η μη ισορροπημένη διατροφή της εγκύου φαίνεται να συσχετίζεται με την εμφάνιση παιδικής παχυσαρκίας.

3. Θηλασμός.

Αρκετές έρευνες φαίνεται να υποστηρίζουν τη μεγάλη σημασία του θηλασμού για την πρόληψη της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας καθώς έχει βρεθεί ότι ο επιπολασμός της παιδικής παχυσαρκίας ήταν μικρότερος σε όσα παιδιά είχαν θηλάσει, σε αντίθεση με όσα κατανάλωναν γάλα φόρμουλας.

Η παιδική παχυσαρκία έχει συσχετισθεί με πολλές αρνητικές συνέπειες στην υγεία των παιδιών, οι κυριότερες από τις οποίες αναφέρονται παρακάτω. (6)

• Υψηλά επίπεδα χοληστερόλης και αρτηριακής πίεσης
• Διαβήτης τύπου 2
• Πόνος στα οστά και τις αρθρώσεις
• Προβλήματα του αναπνευστικού συστήματος (π.χ. άσθμα, αποφρακτική άπνοια ύπνου)
• Μη αλκοολική λιπώδης διήθηση του ήπατος
• Κατάθλιψη
• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Διαταραχές λήψης τροφής

Η παιδική παχυσαρκία, πέρα από το γεγονός ότι επηρεάζει άμεσα την υγεία του παιδιού, φαίνεται να έχει σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχολογία του.

Τα παχύσαρκα παιδιά είναι περισσότερο πιθανό να εμφανίσουν ψυχολογικά προβλήματα σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους, που έχουν ένα φυσιολογικό σωματικό βάρος.

Η πιο συχνή διαταραχή που εμφανίζουν τα παχύσαρκα παιδιά είναι η κατάθλιψη, η οποία ακολουθείται από αγχώδεις διαταραχές, διαταραχές της λήψης τροφής όπως υπερφαγικά επεισόδια και διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας (attention deficit hyperactivity disorder - ADHD).

Τα παχύσαρκα παιδιά δεν είναι λίγες φορές που στιγματίζονται κοινωνικά και δέχονται τον κοινωνικό αποκλεισμό. Ζώντας σε μία κοινωνία που θέλει τις γυναίκες και τους άντρες στις «ιδανικές» διαστάσεις, όπως ορίζουν τα εξώφυλλα περιοδικών και τα κοινωνικά δίκτυα, το υπερβάλλον σωματικό βάρος μπορεί πολλές φορές να προδιαθέτει τον άλλο αρνητικά.

Επίσης, σε γενικές γραμμές ένα παχύσαρκο παιδί είναι περισσότερο πιθανό να έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση σε σύγκριση με τους νορμοβαρείς συνομηλίκους του. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να πηγάζει από τη δυσαρέσκεια που αισθάνεται για την εικόνα σώματος του.

Σε αυτό το κομμάτι μεγάλο ρόλο παίζουν και οι συνομήλικοι που αρκετές φορές πειράζουν τα παχύσαρκα παιδιά αναφορικά με το βάρος τους, κάνοντας τους να κλειστούν στο εαυτό τους και να διαιωνίσουν αυτήν τη διαταραγμένη εικόνα σώματος. (7)

Η αποτελεσματική αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας έχει μεγάλη σημασία καθώς τα παχύσαρκα παιδιά τείνουν να γίνονται παχύσαρκοι ενήλικες και να εμφανίζουν παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με την παχυσαρκία και που ενδεχομένως μπορούν να βλάψουν την καλή τους υγεία και ευρωστία.

Η αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας στηρίζεται: (8)

Στην τροποποίηση του τρόπου ζωής των παιδιών.

Οι αλλαγές του τρόπου ζωής αποτελούν την αρχική και κύρια θεραπεία που συστήνεται για τα παχύσαρκα παιδιά. Οι τροποποιήσεις αυτές αφορούν αλλαγές στις κακές διατροφικές τους συνήθειες ή/και αλλαγές όσον αφορά τη φυσική τους δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, τα παιδιά θα πρέπει να ενθαρρύνονται ώστε να υιοθετήσουν μία ισορροπημένη διατροφή και να αυξήσουν τη φυσική τους δραστηριότητα τουλάχιστον στα 60 λεπτά ημερησίως. Επίσης, θα πρέπει να περιοριστεί ο χρόνος που αφιερώνει το παιδί μπροστά από την οθόνη (< 2 ώρες ημερησίως), καθώς αυτό αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης παχυσαρκίας.

Φαρμακευτική αγωγή.

Η φαρμακευτική αντιμετώπιση συστήνεται σε παχύσαρκα παιδιά με νοσογόνο παχυσαρκία (ΔΜΣ ≥ 99η εκατοστιαία θέση) ή παχύσαρκά παιδιά που εμφανίζουν και άλλους παράγοντες κινδύνου, όπως οικογενειακό ιστορικό με σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, διαταραχές στο λιπιδαιμικό προφίλ κ.α.

Βαριατρική χειρουργική.

Η βαριατρική αντιμετώπιση εξετάζεται μόνο σε εφήβους με νοσογόνο παχυσαρκία και συνοδά νοσήματα στα οποία δεν έχει παρατηρηθεί κάποια βελτίωση του ΔΜΣ, μετά από έξι μήνες παρέμβασης με στόχο τη διαχείριση του βάρους και αλλαγές του τρόπου ζωής.

Σε κάθε περίπτωση η τροποποίηση του τρόπου ζωής αποτελεί την πρώτη γραμμή άμυνας για την αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας. Βασικός στόχος των επαγγελματιών υγείας θα πρέπει να είναι η κινητοποίηση των παιδιών ως προς την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, ο οποίος θα τους συντροφεύσει και κατά την ενήλικη ζωή.

Επίσης, καταλυτικό ρόλο παίζει η υποστήριξη της οικογένειας σε αυτήν την προσπάθεια. Η αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας ξεκινά από το σπίτι. Γι’ αυτό το λόγο θα πρέπει οι ανθυγιεινές συμπεριφορές της οικογένειας να αλλάξουν και να δημιουργηθεί ένα υποστηρικτικό περιβάλλον, το οποίο θα κινητοποιεί και θα ενθαρρύνει το παιδί να αλλάξει τις υπάρχουσες κακές συνήθειες. Μόνο όταν η οικογένεια εργάζεται ομαδικά και υποστηρίζει ο ένας τον άλλον μπορεί να βοηθήσει το παιδί να αλλάξει συνήθειες.

Η παιδική παχυσαρκία έχει πάρει διαστάσεις «επιδημίας». Παρότι, η εμφάνιση της παιδικής παχυσαρκίας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, η κακή διατροφή αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους.

Η υιοθέτηση ενός υγιεινού διατροφικού προτύπου αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την διαχείριση του σωματικού βάρους στα παιδιά. Θα πρέπει να ενθαρρύνεται τα παιδιά: (8)(9)

• Να τρώνε μία ποικιλία τροφίμων. Κάθε τρόφιμο έχει ένα μοναδικό μίγμα θρεπτικών ουσιών - μακροθρεπτικών συστατικών (υδατάνθρακες, πρωτεΐνες και λίπη) και μικροθρεπτικών συστατικών (βιταμίνες, μέταλλα και ιχνοστοιχεία), που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη τους.
• Να τρώνε φρούτα και λαχανικά. Δώστε στα παιδιά σας μία ποικιλία φρούτων και λαχανικών σε καθημερινή βάση. Τα φρούτα και τα λαχανικά, κατά κανόνα, παρέχουν λίγες θερμίδες, οπότε συμβάλλουν στη καλύτερη διαχείριση του σωματικού βάρους.
• Να αυξήσουν την κατανάλωση προϊόντων ολικής άλεσης. Επιλέξτε δημητριακά ολικής άλεσης. Όσο λιγότερο επεξεργασμένα τόσο το καλύτερο. Π.χ., ψωμί και ζυμαρικά ολικής άλεσης αντί για λευκό ψωμί, ρύζι. Τα ψευτο-δημητριακά είναι επίσης μια πολύ καλή επιλογή (πχ, κινόα, φαγόπυρο).
• Να ενισχύσουν την πρόσληψη γαλακτοκομικών προϊόντων. Το γάλα, το γιαούρτι και το τυρί εκτός του ότι είναι σημαντικές πηγές ασβεστίου, φαίνεται να συνδέονται με την καλύτερη διαχείριση του βάρους.
• Να περιορίσουν την πρόσληψη ενεργειακά πυκνών τροφίμων. Περιορίστε την κατανάλωση αναψυκτικών ή τυποποιημένων χυμών του εμπορίου καθώς θεωρούνται ενεργειακά πυκνά τρόφιμα, καθώς αποδίδουν αρκετές θερμίδες σε μικρές ποσότητες. Αυτό οφείλεται στην αυξημένη περιεκτικότητα τους σε προστιθέμενα σάκχαρα. Η συχνή κατανάλωση τους από τα παιδιά ενδεχομένως να μην τους βοηθήσει να διατηρήσουν το σωματικό τους βάρος. Επίσης, τα ροφήματα αυτά όταν καταναλώνονται συχνά, αντικαθιστούν στη διατροφή του παιδιού τρόφιμα με μεγάλη θρεπτική αξία, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά.
• Να τρώνε πρωινό. Ένα καλό και πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά πρωινό έχει αποδειχθεί πως έχει θετική επίδραση τόσο στη σωματική όσο και στην πνευματική υγεία. Η παράλειψη πρωινού φαίνεται να ευνοεί την αύξηση του σωματικού βάρους καθώς τα παιδιά που δεν τρώνε πρωινό τείνουν να τρώνε μεγαλύτερες ποσότητες φαγητού στα επόμενα γεύματα της ημέρας σε σύγκριση με τα παιδιά που τρώνε πρωινό. Επίσης, ένα θρεπτικό και χορταστικό πρωινό είναι πιθανό να αποτρέψει το παιδί από ανθυγιεινές επιλογές σνακ στο σχολείο.
• Να περιορίσουν την αυξημένη πρόσληψη γευμάτων εκτός σπιτιού. Η πρόσληψη γρήγορου φαγητού (fast food) είναι κάτι σύνηθες μεταξύ των παιδιών. Ωστόσο, φαίνεται να υπάρχει συσχέτιση μεταξύ κατανάλωσης fast food και περιττών κιλών στα παιδιά. Καλό θα ήταν να αποφεύγεται η συχνή κατανάλωση τέτοιων τροφίμων καθώς είναι πλούσια σε λιπαρά και ζάχαρη, προσδίδοντας στο παιδί θερμίδες χωρίς καμία θρεπτική αξία.

Η παιδική παχυσαρκία αποτελεί τη μάστιγα της σύγχρονης κοινωνίας. Η πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας αποτελεί σημείο-κλειδί για την αντιμετώπιση της.

Είναι πολύ σημαντικό οι γονείς να δρουν άμεσα και υπεύθυνα για να διαφυλάξουν την καλή υγεία των παιδιών τους.

Η αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας μπορεί να γίνει με ουσιαστικές αλλαγές του τρόπου ζωής των παιδιών, με την υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και μίας σωστής και ισορροπημένης διατροφής.

Μπορείτε να απευθυνθείτε στην ειδική διατροφολόγο ώστε να σχεδιάσει ένα πλάνο διατροφής, εξατομικευμένο στις ανάγκες του παιδιού σας για να επιτύχετε την καλύτερη διαχείριση του υπερβάλλον σωματικού του βάρους.

• Obesity and overweight. World Health Organization (WHO). Retrieved from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight. Accessed November, 2022.

• Αtlas of Childhood Obesity. World Obesity Federation. (2019). Retrieved from: http://s3-eu-west-1.amazonaws.com/wof-files/11996_Childhood_Obesity_Atlas_Report_ART_V2.pdf. Accessed November, 2022.

• World Health Organization. Obesity and overweight. Fact sheet Number 311 2021. Accessed November, 2022.

• Defining Childhood Weight Status. Centers for Disease Control and Prevention (2021). Retrieved from: https://www.cdc.gov/obesity/basics/childhood-defining.html?CDC_AA_refVal=https%3A%2F%2Fwww.cdc.gov%2Fobesity%2Fchildhood%2Fdefining.html. Accessed November, 2022.

• Cole T, Lobstein T. Extended international (IOTF) body mass index cut-offs for thinness, overweight and obesity. Pediatr Obes. 2012, (4):284-94.doi: 10.1111/j.2047-6310.2012.00064.x. Epub 2012 Jun 19.

• Sahoo, Krushnapriya et al. Childhood obesity: causes and consequences Journal of family medicine and primary care 2015 4(2): 187-92.

• Sagar R, Gupta T. Psychological Aspects of Obesity in Children and Adolescents. The Indian Journal of Pediatrics. 2018, volume 85, pages 554–55.

• Deplewski D, Rothenberg S, Kumar S, Bundred P. BMJ Best Practice. Obesity in children. BMJ, Last updated: Feb 23, 2018.
• Spear B, Barlow S, Ervin C, Ludwig D, Saelens B, Schetzina K, Taveras E. Recommendations for treatment of child and adolescent overweight and obesity. Pediatrics. 2007, 120 Suppl 4:S254-88.doi: 10.1542/peds.2007-2329F.