Διατροφή και καρκίνος του μαστού

Λίγα λόγια για τον καρκίνο του μαστού

Ο καρκίνος του μαστού είναι ο συχνότερος καρκίνος του γυναικείου πληθυσμού στις ανεπτυγμένες χώρες του δυτικού κόσμου.

Στην Ελλάδα, o καρκίνος του μαστού είναι η πιο συχνή μορφή καρκίνου στις γυναίκες, με περισσότερες από 7.000 νέες περιπτώσεις το χρόνο.

Σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα, περίπου 1 στις 8 γυναίκες θα εμφανίσει καρκίνο του μαστού κάποια στιγμή στη ζωή της.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η έγκαιρη διάγνωση αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες επιτυχούς θεραπείας. Όταν ο καρκίνος του μαστού εντοπίζεται σε πρώιμο στάδιο, οι πιθανότητες πλήρους ίασης φτάνουν έως και το 97%.

Η ενημέρωση και οι τακτικοί προληπτικοί έλεγχοι είναι καθοριστικοί παράγοντες για τη μείωση της εμφάνισης και της θνησιμότητας από τον καρκίνο του μαστού.

Ποιοι είναι οι παράγοντες κινδύνου για τον καρκίνο του μαστού;

Τα ακριβή αίτια του καρκίνου του μαστού δεν είναι πλήρως γνωστά, αν και έχουν ταυτοποιηθεί αρκετοί παράγοντες κινδύνου που μπορεί να αυξήσουν τις πιθανότητες εμφάνισης της νόσου.

Αυτοί οι παράγοντες διακρίνονται σε μη τροποποιήσιμους (δεν μπορούν να αλλάξουν) και τροποποιήσιμους (μπορούν να τροποποιηθούν ή να ελεγχθούν μέσω αλλαγών του τρόπου ζωής).

Μη τροποποιήσιμοι παράγοντες κινδύνου:

• Φύλο. Ο καρκίνος του μαστού μπορεί να εμφανιστεί και στους άνδρες, όμως είναι συχνότερος στις γυναίκες. Ο καρκίνος του μαστού στους άνδρες αντιπροσωπεύει περίπου το 1% των συνολικών περιπτώσεων καρκίνου του μαστού.
• Ηλικία. Ο κίνδυνος εμφάνισης καρκίνου του μαστού αυξάνεται με την ηλικία. Οι περισσότερες περιπτώσεις παρουσιάζονται μετά την ηλικία των 50 ετών, ενώ είναι σπάνιος σε γυναίκες ηλικίας κάτω των 35 ετών (5% των περιπτώσεων), με εξαίρεση τις γυναίκες που έχουν κληρονομική προδιάθεση.
• Οικογενειακό ιστορικό. Όταν μια γυναίκα έχει συγγενή πρώτου βαθμού (μητέρα, αδελφή ή κόρη) με καρκίνο του μαστού, σχεδόν διπλασιάζεται ο σχετικός κίνδυνος να εμφανίσει καρκίνο του μαστού και η ίδια. Ο κίνδυνος σχεδόν πενταπλασιάζεται όταν υπάρχουν δυο συγγενείς πρώτου βαθμού με καρκίνο του μαστού στο ιστορικό τους.
• Γενετικοί παράγοντες. Μεταλλάξεις στα γονίδια BRCA1 και BRCA2 αυξάνουν σημαντικά την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού.
• Πρώιμη εμμηναρχή ή καθυστερημένη εμμηνόπαυση. Οτιδήποτε επηρεάζει τη μακροχρόνια έκθεση του μαστού στα οιστρογόνα επηρεάζει και τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου.

Για αυτόν τον λόγο, ο κίνδυνος είναι υψηλότερος σε γυναίκες που:

• Έχουν πρώιμη εμμηναρχή, δηλαδή η πρώτη περίοδος εμφανίζεται πριν την ηλικία των 10 ετών.
• Έχουν καθυστερημένη εμμηνόπαυση, δηλαδή η εμμηνόπαυση εμφανίζεται μετά την ηλικία των 55 ετών.
• Δεν έχουν τεκνοποιήσει ή απέκτησαν το πρώτο τους παιδί μετά την ηλικία των 35 ετών.
• Έχουν μακροχρόνια χρήση θεραπείας ορμονικής υποκατάστασης μετά την εμμηνόπαυση.

Τροποποιήσιμοι παράγοντες κινδύνου:

• Αυξημένο σωματικό βάρος. Το υπερβάλλον σωματικό βάρος, και ιδίως το υπερβάλλον σωματικό λίπος, αυξάνει τον κίνδυνο καρκίνου του μαστού μετά την εμμηνόπαυση, αυξάνοντας τα επίπεδα των οιστρογόνων. Αυτό συμβαίνει διότι η παραγωγή των οιστρογόνων στις γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση γίνεται κυρίως μέσα στο λιπώδη ιστό.
• Έλλειψη φυσικής δραστηριότητας. Η καθιστική ζωή αποτελεί βασικό παράγοντα κινδύνου για τον καρκίνο του μαστού. Αντιθέτως, η τακτική άσκηση μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο καρκίνου του μαστού, συμβάλλοντας στη ρύθμιση των επιπέδων των οιστρογόνων, στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος, στη μείωση της φλεγμονής και στη διατήρηση ενός υγιούς σωματικού βάρους.
• Αλκοόλ. Ακόμη και 1 ποτό την ημέρα μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο καρκίνου του μαστού. Κάθε επιπλέον ποτό την ημέρα αυξάνει τον κίνδυνο κατά 7-10%.
• Διατροφή. Ο ρόλος της διατροφής στην αιτιολογία του καρκίνου του μαστού δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Τα έως τώρα επιδημιολογικά δεδομένα υποδηλώνουν ότι ορισμένα τρόφιμα ή συστατικά τροφίμων μπορεί να σχετίζονται τόσο με αύξηση όσο και με μείωση του κινδύνου καρκίνου του μαστού.

Πώς η διατροφή μπορεί να επηρεάσει την εμφάνιση καρκίνου του μαστού;

Η διατροφή αποτελεί έναν από βασικούς τροποποιήσιμους παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού, τόσο άμεσα όσο και έμμεσα.

Από τη μία πλευρά, το τι επιλέγουμε να καταναλώνουμε μέσα στη διάρκεια της ημέρας μπορεί να επηρεάσει την πρόσληψη διαφόρων θρεπτικών συστατικών με αντικαρκινικές ιδιότητες, που συμβάλλουν στην προστασία του οργανισμού από την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων.

Από την άλλη πλευρά, η διατροφή παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαχείριση του σωματικού βάρους, το οποίο αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου, ιδιαίτερα στις μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες.

Το υπερβάλλον σωματικό λίπος συνδέεται με αυξημένα επίπεδα οιστρογόνων και χρόνιας φλεγμονής, τα οποία μπορούν να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον ευνοϊκό για την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων.

Ποια θρεπτικά συστατικά μας προστατεύουν από την εμφάνιση καρκίνου του μαστού;

Η διατροφή μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην πρόληψη έναντι του καρκίνου του μαστού.

Ας δούμε παρακάτω ποια θρεπτικά συστατικά πρέπει να εντάξουμε στη διατροφή μας ώστε να μειώσουμε τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού:

Φυτικές ίνες

Σύμφωνα με μελέτες παρατήρησης, οι φυτικές ίνες παίζουν σημαντικό ρόλο στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού.

Μετα-ανάλυση που συμπεριέλαβε δέκα προοπτικές μελέτες με 712.195 συμμετέχοντες έδειξε ότι τα άτομα με την υψηλότερη πρόσληψη φυτικών ινών είχαν 11% μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού, σε σύγκριση με εκείνα που είχαν τη μικρότερη πρόσληψη. [1]

Η δράση τους αυτή αποδίδεται στην ικανότητα τους να ρυθμίζουν τα επίπεδα γλυκόζης, ινσουλίνης και οιστρογόνων στο αίμα, που επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη των καρκινικών κυττάρων.

Τρόφιμα πλούσια σε φυτικές ίνες είναι:

• Δημητριακά ολικής άλεσης, όπως βρώμη, κινόα, καστανό ρύζι, ψωμί ολικής άλεσης, ζυμαρικά ολικής άλεσης
• Όσπρια, όπως φακές, ρεβίθια, φασόλια
• Φρούτα, όπως μήλο, αχλάδι, μούρα, πορτοκάλι
• Λαχανικά, όπως μπρόκολο, κουνουπίδι, λαχανάκια Βρυξελλών
• Ξηροί καρποί και σπόροι, όπως καρύδι, λιναρόσπορος, σπόροι chia

Tips:

• Η κατανάλωση τροφών πλούσιων σε φυτικές ίνες είναι ένα εύκολο και αποτελεσματικό μέτρο πρόληψης για την εμφάνιση καρκίνου του μαστού.
• Κατανάλωσε τουλάχιστον 25-30 γρ. φυτικών ινών την ημέρα για την προαγωγή της καλής υγείας και την προστασία από τον καρκίνο.

Βιταμίνη D

Τα τελευταία χρόνια, η επιστημονική κοινότητα έχει στρέψει την προσοχή της στη σχέση μεταξύ της βιταμίνης D και του καρκίνου του μαστού.

Παρόλο που τα ευρήματα είναι αντικρουόμενα, ορισμένες μελέτες υποδεικνύουν ότι τα χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D μπορεί να συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου του μαστού. [2]

Η βιταμίνη D φαίνεται να επηρεάζει την κυτταρική ανάπτυξη και διαφοροποίηση, γεγονός που μπορεί να είναι κρίσιμο στην πρόληψη της καρκινογένεσης.

Κυριότερες πηγές βιταμίνης D είναι:

• Έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία. Το σώμα μας έχει την ικανότητα να τη συνθέτει ενδογενώς, όταν το δέρμα μας εκτίθεται στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Μόλις 10-15 λεπτά έκθεσης σε ακάλυπτα χέρια και πόδια καθημερινά είναι συνήθως αρκετά για να καλύψουν τις ανάγκες σου, χωρίς να αυξάνεται ο κίνδυνος για έγκαυμα ή καρκίνο του δέρματος.
• Τρόφιμα πλούσια σε βιταμίνη D. Η βιταμίνη D βρίσκεται φυσικά σε ελάχιστα τρόφιμα, όπως είναι λιπαρά ψάρια (π.χ. σολομός, σκουμπρί, πέστροφα, σαρδέλες, τόνος), κρόκος αυγού και μανιτάριαπου έχουν εκτεθεί σε υπεριώδη ακτινοβολία.
• Συμπληρώματα. Σε άτομα με ανεπάρκεια ή ανεπαρκή έκθεση στον ήλιο, μπορεί να προταθεί η λήψη συμπληρωμάτων υπό ιατρική καθοδήγηση.

Tips:

• Η κατανάλωση τροφίμων πλούσιων ή εμπλουτισμένων με βιταμίνη D, η σύντομη έκθεση στον ήλιο όταν ο καιρός το επιτρέπει, η προσεκτική χρήση συμπληρωμάτων πάντα υπό την καθοδήγηση ενός επαγγελματία υγείας μπορεί να συμβάλλουν στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού και άλλων χρόνιων ασθενειών.

Ω-3 λιπαρά οξέα

Τα ω-3 λιπαρά οξέα έχουν θεωρηθεί ότι μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου. Μάλιστα, υπάρχουν αρκετές μελέτες στη βιβλιογραφία που δείχνουν ότι η αυξημένη πρόσληψη ω-3 λιπαρών οξέων σχετίζεται με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης διαφόρων τύπων καρκίνου, όπως καρκίνο του μαστού.

Μετα-ανάλυση προοπτικών μελετών έδειξε ότι τα άτομα με την υψηλότερη πρόσληψη ω-3 λιπαρών οξέων είχαν μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού κατά 14% σε σύγκριση με εκείνα που είχαν τη χαμηλότερη πρόσληψη.⁴

Ωστόσο, τα δεδομένα στη βιβλιογραφία είναι αρκετά αντικρουόμενα και σίγουρα απαιτούνται καλά σχεδιασμένες κλινικές δοκιμές για να εξετάσουν τη σχέση των ω-3 λιπαρών οξέων με την εμφάνιση καρκίνου του μαστού.

Τα ω-3 λιπαρά οξέα -EPA (εικοσαπεντανοϊκό οξύ) και DHA (δοκοσαεξανοϊκό οξύ)- μειώνουν τη χρόνια φλεγμονή, η οποία θεωρείται βασικός παράγοντας κινδύνου για την ανάπτυξη καρκίνου. Επίσης, εργαστηριακές μελέτες έχουν δείξει ότι τα ω-3 μπορούν να αναστείλουν τον πολλαπλασιασμό των καρκινικών κυττάρων και να προάγουν την απόπτωση (προγραμματισμένος θάνατος των κυττάρων).

Οι δράσεις τους αυτές τα καθιστούν έναν πολύτιμο σύμμαχο στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού.

Κυριότερες διατροφικές πηγές ω-3 λιπαρών οξέων είναι:

• Λιπαρά ψάρια (π.χ. σολομός, σαρδέλες, σκουμπρί)
• Λιναρόσπορος
• Σπόροι chia
• Καρύδια
• Φυτικά έλαια (π.χ. σογιέλαιο)

Tips:

• Προσπάθησε να καταναλώνεις τουλάχιστον 2 μερίδες ψαριού, κυρίως λιπαρού ψαριού, την εβδομάδα για να καλύψεις τις ανάγκες σου σε ω-3 λιπαρά οξέα.

Καροτενοειδή

Αρκετές μελέτες στη βιβλιογραφία έχουν ασχοληθεί με την επίδραση των καροτενοειδών στην πρόληψη του καρκίνου, με αρκετές να έχουν ενθαρρυντικά αποτελέσματα.

Μετα-ανάλυση οχτώ προοπτικών μελετών έδειξε ότι οι γυναίκες με τα υψηλότερα επίπεδα καροτενοειδών στο πλάσμα είχαν μικρότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού κατά 19% σε σύγκριση με τις γυναίκες που είχαν τις μικρότερες συγκεντρώσεις καροτενοειδών στο πλάσμα.[3]

Τα καροτενοειδή αποτελούν μία ομάδα ισχυρών αντιοξειδωτικών ενώσεων. Αυτό σημαίνει ότι έχουν τη δυνατότητα να προστατεύουν τα κύτταρα μας από τις οξειδωτικές βλάβες που προκαλούν οι ελεύθερες ρίζες, μειώνοντας έτσι την πιθανότητα εμφάνισης καρκινογόνων μεταλλάξεων.

Καλές πηγές καροτενοειδών είναι τα φρούτα και τα λαχανικά με έντονο πορτοκαλί, κόκκινο και κίτρινο χρώμα, όπως:

• Καρότα
• Γλυκοπατάτες
• Κέιλ (kale)
• Σπανάκι
• Κολοκύθα
• Ντομάτες
• Κόκκινες πιπεριές
• Κολοκύθα butternut

Tips:

• Προσπάθησε να καταναλώνεις τουλάχιστον 5 μερίδες φρούτων και λαχανικών την ημέρα.
• Η ποικιλία είναι το κλειδί. Δώσε έμφαση σε μία ποικιλία φρούτων και λαχανικών για να εξασφαλίσεις την πρόσληψη διαφορετικών θρεπτικών συστατικών και αντιοξειδωτικών.

Ποια τρόφιμα θα πρέπει να αποφεύγω;

Κόκκινο και επεξεργασμένο κρέας

Η κατανάλωση κόκκινου και ιδίως επεξεργασμένου κρέατος, δηλαδή αλλαντικά και λουκάνικα, έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού.

Αυτή η συσχέτιση με τον καρκίνο φαίνεται να οφείλεται στα νιτρικά άλατα που χρησιμοποιούνται ως συντηρητικά στα αλλαντικά, αλλά και στο ψήσιμο των τροφών σε υψηλές θερμοκρασίες που οδηγεί στην εμφάνιση πολυκυκλικών αρωματικών υδρογονανθράκων.

Tips:

• Περιόρισε την κατανάλωση επεξεργασμένου κρέατος, όπως μπέικον, λουκάνικα, ζαμπόν, σαλάμι.
• Αντικατέστησε το κόκκινο κρέας με πρωτεΐνες φυτικής προέλευσης, όπως όσπρια, ξηρούς καρπούς, σόγια και προϊόντα σόγιας.
• Επίλεξε άπαχα κομμάτια κόκκινου κρέατος και εναλλακτικές ζωικές πηγές πρωτεΐνης, όπως είναι το κοτόπουλο ή τα ψάρια.
• Μαγείρεψε το κρέας σε χαμηλότερες θερμοκρασίες – προτίμησε το βράσιμο ή το ψήσιμο στον φούρνο αντί για το τηγάνισμα ή το ψήσιμο στην σχάρα.
• Συνδύασε το κρέας με τρόφιμα πλούσια σε αντιοξειδωτικά, όπως είναι τα φρούτα, τα λαχανικά και τα φυτικά έλαια, που μπορεί να μειώσουν τις βλαβερές επιπτώσεις των καρκινογόνων ουσιών.

Αλκοολούχα ποτά

Υπάρχουν ισχυρά επιστημονικά δεδομένα που δείχνουν ότι η κατανάλωση αλκοόλ συσχετίζεται με αρκετούς τύπους καρκίνου.

Μάλιστα, το Εθνικό Πρόγραμμα Τοξικολογίας (ΝΤΡ) του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ συμπεριλαμβάνει τα αλκοολούχα ποτά στη λίστα των γνωστών καρκινογόνων για τον άνθρωπο.

Δεν υπάρχουν ασφαλή επίπεδα για το αλκοόλ, καθώς ακόμα και η μέτρια κατανάλωση φαίνεται να αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού.

Μετα-ανάλυση ανέφερε στα αποτελέσματα της ότι τα άτομα με ήπια κατανάλωση αλκοόλ (<12 γρ. αλκοόλης/ ημέρα) είχαν κατά 4% μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του στήθους σε σύγκριση με τα άτομα που δεν καταναλώνουν αλκοόλ. [4]

Βέβαια, τα άτομα με μέτρια και υψηλή πρόσληψη αλκοόλ (<50 γρ. αλκοόλης/ημέρα, >50 γρ. αλκοόλης/ημέρα αντίστοιχα) είχαν ακόμη υψηλότερο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου με τις τιμές να αγγίζουν το 23% και το 60% αντίστοιχα.

Tips:

• Η πλήρης αποφυγή του αλκοόλ είναι η καλύτερη επιλογή για τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του μαστού.
• Εάν καταναλώνεις αλκοόλ, περιόρισε την πρόσληψη στα 2 ποτά για τους άντρες ημερησίως και στο 1 ποτό για τις γυναίκες ημερησίως.

Τρόφιμα πλούσια σε πρόσθετα σάκχαρα

Τα πρόσθετα σάκχαρα έχουν ενοχοποιηθεί για διάφορες χρόνιες παθήσεις, συμπεριλαμβανομένου του καρκίνου του μαστού.

Αν και η ζάχαρη από μόνη της δεν «τροφοδοτεί» τον καρκίνο, η υπερβολική πρόσληψη της μπορεί να ευνοήσει την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων μέσω διαφόρων μηχανισμών.

Αρχικά, η υπερβολική κατανάλωση πρόσθετων σακχάρων συμβάλλει στη χρόνια φλεγμονή, δημιουργώντας έτσι ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη όγκων. Μελέτες έχουν συσχετίσει τις διατροφές πλούσιες σε πρόσθετα σάκχαρα με αυξημένα επίπεδα φλεγμονωδών δεικτών, όπως η C-αντιδρώσα πρωτεΐνη (CRP), που συνδέεται με τον καρκίνο του μαστού.

Επίσης, η υπερβολική πρόσληψη πρόσθετων σακχάρων συμβάλλει στην αύξηση του σωματικού βάρους, βασικό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση καρκίνου του μαστού.

Tips:

• Περιόρισε την κατανάλωση τροφίμων πλούσιων σε πρόσθετα σάκχαρα, όπως είναι τα αναψυκτικά, οι τυποποιημένοι χυμοί του εμπορίου, ενεργειακά ποτά, γλυκά, αρτοπαρασκευάσματα, όπως τυποποιημένο ψωμί, μπισκότα, κουλούρια, σφολιατοειδή κ.α., ορισμένα δημητριακά πρωινού, επιδόρπια γιαουρτιού, έτοιμα γεύματα του εμπορίου, έτοιμες σάλτσες κ.α.
• Προτίμησε φυσικές πηγές γλυκαντικών όπως φρούτα ή μέλι σε μικρές ποσότητες.
• Διάβασε προσεκτικά τις διατροφικές ετικέτες και επίλεξε προϊόντα χωρίς πρόσθετα σάκχαρα.

Συμπέρασμα

Ο καρκίνος του μαστού είναι μια πολυπαραγοντική νόσος, με την εμφάνισή του να επηρεάζεται από γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες.

Ο τρόπος ζωής μας και οι διατροφικές μας συνήθειες αποτελούν σημαντικούς τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου, συμβάλλοντας σημαντικά στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού.

Αν και απαιτούνται περαιτέρω μελέτες, η υιοθέτηση μιας υγιεινής διατροφής που δίνει έμφαση σε συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά, όπως είναι οι φυτικές ίνες, τα αντιοξειδωτικά, η βιταμίνη D και τα ω-3 λιπαρά οξέα, μπορεί να παρέχει προστασία και να μειώσει τον κίνδυνο εμφάνισης της νόσου.

Να θυμάσαι ότι η γνώση είναι δύναμη – η συνεχής ενημέρωση, οι προληπτικοί έλεγχοι και ένας υγιεινός τρόπος ζωής στο σύνολό του μπορούν να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση της υγείας και στη μείωση του κινδύνου εμφάνισης καρκίνου του μαστού.

Βιβλιογραφία

[1] Dong J, He K, Wang P, Qin L. Dietary fiber intake and risk of breast cancer: a meta-analysis of prospective cohort studies. Am J Clin Nutr. 2011, 94(3):900-5. doi: 10.3945/ajcn.111.015578.

[2] Abbas S, Chang-Claude J, Linseisen J. Plasma 25-hydroxyvitamin D and premenopausal breast cancer risk in a German case-control study. Int J Cancer. 2009, 124:250–5. doi: 10.1002/ijc.23904.

[3] Eliassen Α, Hendrickson S, Brinton L, Buring J, Campos H, Dai Q, Dorgan J. Circulating carotenoids and risk of breast cancer: pooled analysis of eight prospective studies. J Natl Cancer Ins. 2012, 104(24):1905-16. doi: 10.1093/jnci/djs461.

[4]Bagnardi V, Rota M, Botteri E, Tramacere T, Islami T,  Fedirko V et all.  L Scotti 1. Alcohol consumption and site-specific cancer risk: a comprehensive dose–response meta-analysis. Br J Cancer. 2014, 112(3):580–593. doi: 10.1038/bjc.2014.579.